Oud nieuws in de verjongingsketel gegooid – Samhain 2015

Ruim 25% extra berichtgeving bij wijze van traktatie, omdat ik vijf jaar deze rubriek verzorg

Witte wieven en/of heksen

“Als ik aan witte wieven denk,” mijmerde Pascal van Hulst in de programmaserie Heemennekes en hellehonden in de eerste aflevering, “dan denk ik aan mooie vrouwen, mooie vrouwen…” Zijn collega-programmamaker Tom Hofland, stemde in: “…halfnaakte, met een beetje van die doorschijnende jurkjes…” Pascal: “ja… wet T-shirts… en meestal drie… Mooie vrouwen met zwart haar.” Het zijn mythische wezens die het midden houden tussen zeemeerminnen en dwaallichten, dachten ze. Witten wieven lokken mannen en willen met ze dansen, maar wie dat doet verdwaalt in het bos en vindt de weg nooit meer terug.

Maar bij ‘uitspanningsoord’ Holle van Zwiep in de Achterhoek zijn de wieven afgebeeld als afzichtelijke “hèksen, met lange nagels, en, en… eier-ogen!” De man achter de toog was er echter stellig over: witte wieven zijn geen heksen. Heksen kunnen toveren en hebben een kookpot, terwijl witte wieven niet-toverende bosbewoners zijn die mensen en dieren eten.

Leden van de pagan-metalband Heidevolk brachten Pascal en Tom naar het Orderbos bij Apeldoorn. Heidevolk laat zich inspireren door oude verhalen van de Veluwe. Een van hun songs gaat over de witte wieven, een andere over Urth, een van de Nornen. Zij weeft de draden van het lot.

In het bos ontmoetten de programmamakers Lunadea en andere heksen. In een ritueel voor Urth maakten ze in een groot rond frame van wilgentakken met touw een web, als een superdromenvanger, waarin ze goede wensen en mooie gedachten weefden. Lunadea vertelde dat zij is opgeleid bij een coven die zei af te stammen van de witte wieven.

In Ede is de Bloedsteen, zei Lunadea, waarvan wordt gezegd dat die bloedt als je er met volle maan een naald insteekt. Rond die steen wordt soms een nevelvrouw waargenomen. Tom en Pascal gingen het uitproberen. “Rood voor het bloed, en zwart voor de moed – die ons in de schoenen zinkt,” mompelden ze terwijl ze om middernacht gekleurde naalden uit een pakje peuterden om de steen te prikken. Er verscheen niks. Maar ja, het was dan ook geen volle maan.

Het aantrekkelijke van dit soort verhalen, zeiden ze achteraf in hun tentje tegen elkaar, is dat je het niet echt gelooft, maar er niettemin ergens in je achterhoofd rekening mee houdt dat er tòch iets kan gebeuren.

De serie over Nederlandse volksverhalen is deze zomer al uitgezonden, maar ik kwam er pas later achter. Andere delen gingen over ketelmannen (of tjatteljúed: dolende zielen in de duinen op Schiermonnikoog), hellehonden en zeemeerminnen. Bij de derde aflevering organiseerde de VPRO een verkiezing van het “angstaanjagendste huisdier van Nederland” met Helledier 2015, die werd gewonnen door Raya Lou’s hond Satanneke.

Hondenfluisteraar

Ellen de Jager’s hondjes zagen er niet angstaanjagend uit, maar blaften wel als bezetenen telkens als er iemand voorbij het huis kwam. In Tijd voor Meldpunt! & Hallo Nederland van Omroep Max kreeg zij in ‘Kijkers voor kijkers’ hulp van hondenfluisteraar Froukje Strik.

Froukje legde via foto’s contact met de honden, legde ze uit, en ging met ze in gesprek over dit probleem. Het drukste hondje, Diva, gaf te kennen dat ze graag meer naar buiten wilde en wilde ravotten en spelen, en dat ze zich niet had gerealiseerd dat het gekef de buren stoorde. Froukje gaf door dat ze mochten blaffen als er iemand naar de voordeur liep, maar niet als iemand alleen maar door de straat liep. Kwispelen mocht dan wel.

Na dit telepathische onderhoud kwam zij daadwerkelijk op bezoek. Er liep iemand langs het raam en Diva liet merken dat ze dat reuze opwindend vond, maar ze blafte niet. Froukje prees haar daarom. Ze adviseerde Ellen om het goede gedrag iedere keer te belonen door even te aaien en “goed zo” te zeggen.

Kattenvoorspelling

Dieren voelen dingen aan, daar waren de hondenbezitster en -fluisteraar het over eens. In een eerder item in het programma ging het over de voetbalwedstrijd tussen Nederland en Kazachstan die de volgende dag zou zijn. Omroep Max vond dat we ons allemaal positief moesten instellen om een gunstige uitslag af te dwingen, en riep daartoe de hulp in van het “helderziende kitten” Atie om de winnaar te voorspellen. Als een nieuwe Octopus Paul, maar dan aaibaar, kreeg ze de keus uit twee bakjes voer, elk voorzien van een vlag. Zonder aarzelen liep de kat naar het bakje van Nederland. En zowaar, het werd: Kazachstan 1 – Nederland 2. (In de wedstrijd daarna werd Oranje uitgeschakeld.)

Kraaienbegrafenis

Een lezeres van National Geographic had gehoord dat raven een soort begrafenisritueel zouden houden wanneer er een van hen dood was. Daar wilde ze graag meer van weten, schreef ze aan de rubriek ‘Saturday’s Weird Animal Question of the Week’.

Kraaiachtigen (o.a. kraaien, gaaien, eksters en raven) komen inderdaad samen wanneer er een soortgenoot is doodgegaan en maken dan een hoop misbaar. Dat lijkt echter niet zozeer een uiting van rouw te zijn, maar vooral het inventariseren van de omstandigheden rond het sterfgeval, om in het vervolg mogelijke gevaren tijdig te kunnen herkennen, was het antwoord.

In een recent gepubliceerd onderzoek naar Amerikaanse kraaien liepen vrijwilligers met maskers op rond met geprepareerde dode vogels in hun handen. Op een dode duif reageerden de kraaien nauwelijks, maar dat was anders wanneer het om een dode soortgenoot ging. Ze lieten dan een alarmroep horen om andere kraaien te waarschuwen. Als ze later maskers zagen die ze eerder met een dode kraai hadden gezien, waarschuwden ze opnieuw, ook als de vrijwilliger geen dode vogel meer droeg. Uit andere experimenten is gebleken dat kraaien menselijke gezichten kunnen herkennen, en onthouden of het iemand is voor wie ze moeten oppassen of niet.

In de reacties op het artikel van National Geographic vertelde iemand dat hij ooit een dood vogeljong dat in zijn tuin uit een nest van glanstroepialen (grackles) was gevallen, had opgeraapt en in de vuilnisbak gegooid. Een glanstroepiaal-mannetje had dat gezien. Nog twee jaar daarna kwam de troepiaal daar nestelen en elke keer dat de vogelman de mensenman zag, volgde hij hem en schreeuwde tegen hem. Dat deed hij niet bij andere mensen, alleen bij die ene man: “Het was duidelijk dat hij mij herkende, en me ‘haatte’.” Glanstroepialen behoren tot de troepialenfamilie en niet tot de kraaiachtigen, maar ze zien er wel enigszins kraaiachtig uit.

Uit een achttiende-eeuws IJslands manuscript: Odin met de raven Hugin (Geheugen) en Munin (Gedachte). Afbeelding van Wikipedia

Overtuigingen

Verband kunnen leggen tussen een levensgevaar en de omstandigheden van die situatie, om in het vervolg snel te kunnen reageren, is ook een menselijke eigenschap. Soms gaat het mis omdat er geen reëel gevaar blijkt te zijn, maar evolutionair gezien is het gunstiger om te reageren op een niet-bestaande bedreiging dan om te wachten tot volledig zeker is dat het geritsel in de struiken een tijger is die het op jou heeft gemunt.

Dit zoeken naar patronen is een van de verklaringen die vaak worden gegeven voor het ontstaan van het geloof in bovennatuurlijke wezens: er zat vaak niks in de struiken, maar men was er toch van overtuigd dat er wel iets had gezeten. Dat voelde men gewoon. Het moest dus wel iets onzichtbaars zijn geweest dat daar zat.

In de Nederlandstalige editie van NewScientist (september 2015) schreef Graham Lawton in het artikel ‘Eerst geloven, dan zien’ over dergelijke overtuigingen, of waandenkbeelden. Het ging niet alleen over religie, samenzweringstheorieën en andere zaken die meestal als irrationeel worden beschouwd, maar ook over overtuigingen waarvan men gewoonlijk denkt dat die weloverwogen tot stand komen, zoals politieke standpunten.

In het artikel wordt betoogd dat het wel eens zo kan zijn dat de overtuiging eerst komt, instinctief gevormd door de werking van de menselijke geest (zoeken naar patronen) in combinatie met iemands biologische opmaak (‘onderbuik’) en omgeving (cultuur), en dat de argumenten er pas achteraf bij worden gehaald. Een rechtse of conservatieve opinie zou samenhangen met een heviger afkeerreactie op enge beelden of stank. Waarnemingen die niet te rijmen zijn met iemands al bestaande overtuiging, worden gewoonlijk genegeerd of weggeredeneerd.

De auteur van het artikel en de wetenschappers die hij aan het woord laat, zijn pessimistisch over de mogelijkheid van de mens om “over zijn eigen geloof heen te stappen”. Maar ze roepen wel op tot relativering: “[de] wereld zou er zeker van opknappen wanneer we ons wat minder krampachtig aan ons grote gelijk zouden hechten.”

Religie

Godsdienstwetenschapster en cultureel antropologe professor Birgit Meyer van de Universiteit van Utrecht denkt dat het wel degelijk mogelijk is (en ook wenselijk) om bij het zoeken naar kennis de eigen overtuigingen tijdelijk opzij te zetten.

In het radioprogramma De kennis van nu werd haar de “onvermijdelijke” vraag gesteld of zij zelf religieus was. Zij antwoordde van niet, maar zei erbij dat ze de vraag irrelevant vond omdat de religiewetenschap vereist dat de onderzoeker zich enerzijds helemaal inleeft in de beleving van de gelovigen, maar anderzijds in staat is daar van een afstand naar te kijken om het te analyseren. Zelf nam zij in Ghana deel aan diensten van pinkstergemeenten, waarbij ze meedeed met het zingen en bidden, maar ondertussen ook aantekeningen en opnamen maakte.

Meyer wijst erop dat in Nederland vaak vanuit een mentalistisch, ‘protestants’ perspectief wordt gekeken naar religie. Daarbij richt men zich vrijwel alleen op de teksten, oftewel de geloofsinhoud van een religie: de leerstellingen en voorstellingen, de ideeën. Een religie bestaat echter ook uit materiële vormen waarin die opvattingen worden uitgedrukt en beleefd, zoals gebouwen, kleding, beelden, muziek, voedsel, omgang met het lichaam etc.

Een luisteraar twitterde de vraag sinds wanneer religie een wetenschap was. Zij antwoordde dat niet de religie, maar het bestuderen van religie een wetenschap was. Of God, goden, demonen etc. wel of niet bestaan, is voor die wetenschap onbelangrijk. De kop van het stukje hierover in de VPRO-gids (#35) luidde: “Religie bestaat.”

Meer religie

Een Amerikaanse professor in de psychologie heeft een verklaring voor de populariteit van religies bedacht: religie kan in één klap maar liefst zestien menselijke basisbehoeften bevredigen. Deze zijn: nieuwsgierigheid, acceptatie, familie, eergevoel, idealisme, onafhankelijkheid, orde, lichamelijke activiteit, macht, romantiek, redden, sociaal contact, eten, status, rust en wraak.

Verschillende mensen hebben deze behoeften in verschillende mate. Voor een zo groot mogelijk bereik van een religie moeten deze zestien er daarom in zitten verwerkt, stelt professor Reiss. Innerlijke tegenstrijdigheden in succesvolle religies worden hierdoor verklaard. Dit stond half oktober in de Mail Online.

Geloven op z’n Fins

De baardige, langharige motorrijders die voor de BBC kookprogramma’s presenteren als de Hairy Bikers, reisden in een serie in september door Scandinavië en ontdekten dat een bepaalde kerk in Finland (Turku) heavy-metaldiensten verzorgde. De preek was gewoon, legde iemand van de kerk uit, maar de gezangen werden door een metalband ten gehore gebracht. “Het is heel ontspannend.”

Elders kregen ze uitleg over de betekenis van de sauna, het belangrijkste deel van een Fins huis. Van oudsher vinden in de sauna alle grote levensovergangen plaats: vrouwen bevallen er, huwelijken worden er gesloten en doden worden er afgelegd. Gastvrijheid wordt getoond in een goed verhitte sauna. Het vuur van de sauna dient rustig en bedachtzaam te worden gevoed. In de sauna wordt weinig gesproken, want “het is beter om te zwijgen en voor stomkop te worden aangezien, dan te spreken en te bewijzen dat je een stomkop bent.”

Samigeloof

Samitrommel, als afgebeeld in: Dr. B. Werner: Das Leben der Naturvölker (Berlijn, 1906 of 1907), met het onderschrift: “Lapse bezweringstrommel. De figuren stellen godheden voor.” Uitleg bij de cijfers wordt niet gegeven

In Noord-Zweden gingen de Hairy Bikers op bezoek bij enkele Sami, die desgevraagd joiks lieten horen. Joik is een vorm van zingen waarin men contact legt met de geesten, bijvoorbeeld de geest van het rendier. De klank van de zang kan daarbij lijken op geluiden van (in dat geval) een rendier. Deze praktijk werd onder het christendom verboden.

Veel van de Samicultuur werd onderdrukt en vernietigd: trommels werden verbrand, heilige plaatsen verwoest, beoefenaars van de oude tradities veroordeeld wegens hekserij. Het land waar zij leefden werd afgepakt door de blanken, vertelde een Sami-man. Maar de joik ging ‘ondergronds’ en bleef zo behouden.

Hekseneiland

Zuidelijker in Zweden, tussen het eiland Öland en het vasteland, ligt het onbewoonde eilandje Blå Jungfrun, ‘Blauwe Maagd’. Een (omstreden) verklaring van de naam van het eiland is dat die zou verwijzen naar de doodsgodin Hel. Op het eiland zijn veel grotten en ook een labyrint van stenen dat voor het eerst in de 18de eeuw door Linnaeus is beschreven. Het meenemen van stenen van het eiland brengt levenslang ongeluk, zegt men.

Volgens het volksgeloof zijn heuvels en bergen de woonplaatsen van trollen, vooral als er ook grotten zijn. In de zestiende eeuw werd hieraan het geloof in heksen verbonden. Men vertelde dat op witte donderdag de heksen op Blå Jungfrun bijeenkwamen om de duivel te vereren en hun sabbat te vieren.

In de zeventiende eeuw noteerde een Nederlandse gezant dat er vreemde verhalen gingen over het eiland. Bijvoorbeeld dat wie er aanmeerde en van niets wist, het eiland aantrof als een boomloze rots met mos; maar dat een persoon die er meer van had gehoord, er prachtige boomgaarden kon aantreffen met heerlijk fruit. Verderop kon die dan in een vallei een blauwe zijden tent met goudborduursel vinden waarin heksen in de gedaante van mooie vrouwen met prachtige kleding feest vierden, “met de welcke men dan sonder schromen hemselven mach vermaecken ende courtiseren, banquetteren, ende alle wellust exerceren, sonder eenige schade daer van te hebben”. Maar de bezoeker moest oppassen, geen vruchten van het eiland mee terug aan boord te nemen, want dan zou zijn schip vergaan.

Blå Jungfrun is sinds de jaren twintig een nationaal park. In de zomer worden er dagtochtjes naar georganiseerd. Vorig jaar begonnen archeologen onderzoek te doen op het eiland en dit jaar publiceerden ze een rapport over hun bevindingen tot nu toe. Uit vondsten in twee grotten en onder een overhangende klip valt op te maken dat er al in de steentijd (9000 jaar geleden) rituelen hebben plaatsgevonden, waarbij volgens Het Laatste Nieuws mensen- en dierenoffers werden gebracht.

In de verte het eiland Blå Jungfrun, gezien vanaf Öland. © foto: Erik

Heksenskelet

In Engeland, in de buurt van van de Rollright Stones, vond een man met een metaaldetector bij toeval een 1400 jaar oud skelet van een Saksische vrouw. De metaaldetector had gereageerd op een bronzen patera in het graf van de vrouw. Een patera is een drinkschaal met een verhoogd deel in het midden waarmee plengoffers werden gebracht, of in dit geval een schaal met een lange steel. Deze wijze van offeren hadden de Angelsaksen overgenomen van de Romeinen.

Het skelet werd Rita genoemd. In haar graf werden ook een barnstenen kraal, een amethist in zilveren zetting en een grote spinsteen gevonden, wat erop wijst dat zij van hoge komaf was. Rita is overgebracht naar het British Museum voor verder onderzoek.

De Rollright Stones bestaan uit een dolmen, een steencirkel en een losstaande grote steen. De naam ‘Rollright’ zou afkomstig zijn van ‘Hrolla-landriht’ oftewel ‘land van Hrolla’. De monumenten zijn volgens archeologen aangelegd vanaf het neolithicum tot in de bronstijd, maar volgens de legende zijn ze een koning met zijn ridders en soldaten, die door een heks in steen zijn veranderd, kennelijk omdat de koning koning van heel Engeland wilde worden. Vervolgens veranderde de heks zichzelf in een vlierboom. Uit het artikel van itv over de vondst valt af te leiden dat de naam van de heks Rita was.

Mother Shipton

Volgens anderen was de heks van de Rollright Stones de zieneres Mother Shipton (alias Ursula Sontheil). Zij is nog altijd in staat van alles en nog wat te verstenen door middel van de Petrifying Well bij de grot die naar haar is genoemd. In de serie Terry and Mason’s Great Food Trip bezochten Sir Terry Wogan (bekend van Monty Python) en Mason McQueen (taxichauffeur met eigen televisieprogramma) Mother Shipton’s Cave en zagen hoe er allerlei voorwerpen, van teddyberen en gymschoenen tot een fiets aan toe, in het mineraalhoudende water hingen dat in een kleine waterval van een vooruitstekend stuk rots viel, en daar langzaam versteenden. In de grot kun je je rechterhand in het water steken en een wens doen, waarbij je de volgende woorden spreekt:

And so a wish by Shipton’s Well
I made… and never tell.

Pruimen en asperges

In een eerdere aflevering van Terry and Mason’s Great Food Trip (begin september) was een Britse ‘pruimenbezweerder’ (plum charmer) te zien. Dit was een man die gekleed ging als een ceremoniemeester met een wijde cape en een driekante steek. Vergezeld van iemand die verkleed was als een mascotte-achtige, blije paarse pruim met een gezicht en armpjes en beentjes, ging die naar een pruimenboomgaard om daar klarinet te spelen. Door die muziek zouden de bomen een rijke oogst aan zoete pruimen geven.

Later bezochten Terry en Mason een aspergefestival waar iemand beweerde dat het mogelijk was de toekomst te voorspellen door een handvol asperges op tafel te gooien en te kijken hoe die neerkwamen.

Eleanor Bone

Nog even terug naar de Rollright Stones. Eind jaren vijftig heeft Gardners coven daar een ritueel gehouden. Rond die tijd werd ook Eleanor, of Ray (soms gespeld als Rae) Bone ingewijd. Op een van de foto’s die er van haar bestaan, leidt zij een ritueel bij de Rollright Stones.

Ray Bone wordt wel de “matriarch van de Britse hekserij” of “matriarch van de Europese wicca” genoemd omdat zij een belangrijke rol speelde in het bekend maken van wicca bij het grote publiek, en veel mensen heeft ingewijd. Toch was ze lange tijd de minst bekende van de drie hogepriesteressen die na Gardners dood zijn traditie hebben voortgezet. Ook in Nederland zijn heksen die hun inwijdingslijn via haar op Gardner kunnen terugvoeren.

In 1968 bezocht zij in Tunis het graf van Gardner en hoorde dat alle graven op die begraafplaats op het punt stonden te worden geruimd, om plaats te maken voor een park. Zij heeft toen geld ingezameld om Gardners graf te verplaatsen naar een begraafplaats in de buurt van het oude Carthago, waar het nog altijd kan worden bezocht.

Toen zij zelf op 21 september 2001 overleed, was er geen geld voor de begrafenis. Ze had nog maar weinig contact met de rest van de wicca en haar familie had het ook niet breed. Haar bezittingen moesten worden verkocht om de begrafeniskosten te dekken. Ze werd begraven op de begraafplaats van Garrigill in een eenvoudig graf zonder grafsteen.

Vorig jaar werd met Samhain – het moment bij uitstek om degenen die ons voorgingen te herinneren – een fonds in het leven geroepen om haar graf veilig te stellen en van een gedenksteen te voorzien. In korte tijd werd er meer dan genoeg geld ingezameld en op 12 september van dit jaar kon de steen worden ingehuldigd met toespraken en een ritueel. De kleindochter van Eleanor was ook aanwezig. Zij was diep geroerd.

Links: Het klaarmaken van de wierook voor het ritueel om de grond te wijden en Eleanor Bone te herdenken. Rechts: De grafsteen ingericht als altaar. © foto’s: Sophia Boann

Heksententoonstelling

Zoals in de vorige aflevering van ‘Oud nieuws’ al aangekondigd, opende op 19 september in het Catharijneconvent in Utrecht de tentoonstellling ‘De heksen van Brueghel’. Silver Circle wist een kortingsbon (geldig tot 31 januari) te regelen voor onze lezers. Ook werd er een uitstapje naar de tentoonstelling georganiseerd op zondag 4 oktober, waar ik tot mijn spijt niet bij kon zijn. Het schijnt heel gezellig te zijn geweest.

Historiek besprak de studie van Renilde Vervoort die de aanleiding vormde voor de tentoonstelling. In Vrouwen op den besem en derghelijck ghespoock. Pieter Bruegel en de traditie van hekserijvoorstellingen in de Nederlanden tussen 1450 en 1700 schetst zij de achtergrond van de Europese heksenvervolgingen. In het begin bestond er nog geen duidelijk idee van hoe een heks eruitzag. Later werd algemeen aangenomen dat heksen katten en kookpotten hadden en op bezems door de schoorsteen vlogen. Volgens Vervoort is de populariteit van dit heksbeeld terug te voeren op twee werken van de schilder Pieter Brueghel.

Elders in dit nummer van Wiccan Rede Online bespreekt Jana het boek bij de tentoonstelling.

Moderne heksen

Naar aanleiding van de tentoonstelling in Utrecht sprak Nieuws 030 met Rhianne ten Siethoff, bestuurslid van Silver Circle, over moderne heksen. Rhianne legde uit dat magie geen kwestie was van een toverketel met kikkerbillen en glitters “en dan POEF!” Het gaat om het bereiken van een diepe innerlijke staat van waaruit men zich richt op het gewenste doel, bijvoorbeeld ‘meer energie’. Het is daarbij zaak volkomen duidelijk en ondubbelzinnig te zijn in wat je wilt, omdat het resultaat anders onverwachte, zelfs ongewenste vormen kan aannemen.

Volgens Margarita Rongen, ‘de heks van Appelscha’, zorgt magie dat “je krijgt wat je nodig hebt, niet wat je wilt”. Een verslaggever van Trouw ging eind augustus bij haar op bezoek en was getuige van onder meer een demonstratie wichelroedelopen om aardstralen op te sporen. Aardstralen zorgen voor extra energie en dat kan onrust geven, doceerde Margarita, maar met een stukje zwarte steen is die energie te neutraliseren. Margarita Rongen kreeg in 2005 landelijke bekendheid nadat iemand ontdekte dat de kosten van haar ‘beroepsopleiding’ aftrekbaar waren van de belasting, en daar Kamervragen over werden gesteld.

Trouw schrijft dat Nederland volgens het Leids Instituut voor Godsdienstwetenschappen “zo’n duizend heksen” telt. Nieuws 030 stelt dat Silver Circle “zo’n 1100 aangesloten leden in heel Nederland” heeft.

Russische heidenen

“De natuur is onze tempel.” Het zou een uitspraak van een moderne heks kunnen zijn, maar in een blog bij de New York Times was het iets wat leden van het Mari-volk in de Russische republiek van Mari El de fotografe Tatiana Plotnikova op het hart drukten. Zij raakte geïnteresseerd in hun levenswijze en maakte een serie zwartwitfoto’s om die te documenteren.

Met de komst van het christendom in Rusland, duizend jaar geleden, kwamen de oude tradities in de verdrukking. De heidenen trokken zich toen terug in afgelegen gebieden. Tegenwoordig is de heidense natuurreligie van de Mari in de Mari El-republiek een erkende godsdienst, naast het christendom en de islam. Toch is er nog veel discriminatie en vooroordeel. De fotografe maakt daarom niet bekend in welk dorp haar foto’s zijn genomen.

De Mari hebben geen heilige geschriften en geen gebouwen om hun geloof in te beoefenen. Ze kennen wel heilige plekken in het bos waar ze heen gaan om te bidden, offers te brengen aan hun goden en samen te eten. Een groep ouderen, vooral vrouwen, ziet er op toe dat de ceremonieën op de juiste manier worden verricht.

Russisch godenbeeld

Aan het eind van de negentiende eeuw werden in het veen bij Shigir in de Oeral delen van een lang stuk hout met ingekerfde motieven en een gezicht aan de bovenkant gevonden. Dit werd het ‘afgodsbeeld van Shigir’ (the Shigir Idol) genoemd.

Het houten beeld uit Shigir, getekend door Vladimir Tolmatsjev in 1916. Afbeelding van Wikipedia

Aanvankelijk werd aangenomen dat het een beeld van bijna drie meter was geweest, maar een latere reconstructie nam delen die eerst voor armen waren aangezien op in de ‘romp’ en kwam zo tot een beeld van meer dan vijf meter. In de loop van de twintigste eeuw ging er veel verloren van het beeld en in 1997 was het in zo slechte staat dat men besloot het ingrijpend te conserveren. Maar eerst werd er een koolstofdatering uitgevoerd om te bepalen hoe oud het beeld was. Men kwam toen op een ouderdom van 9.500 jaar, maar die conclusie werd betwist.

Dit jaar is de datering nog eens overgedaan in Duitsland op zeven piepkleine stukjes van het hout, dit keer met de methode van versnelde massaspectrometrie. De conclusie was dat het beeld dateert uit het begin van het Holoceen en zeker 11.000 jaar oud is – meer dan twee keer zo oud als de piramiden en meer dan zesduizend jaar ouder dan Stonehenge, schrijft de Siberian Times trots – en gemaakt van een lariks die minstens 157 jaar oud was toen hij werd geveld. Haksporen tonen aan dat er stenen werktuigen zijn gebruikt.

Oermigratie

In een grot in Zuid-China zijn 47 tanden en kiezen gevonden die tussen de 80.000 en 12.000 jaar oud blijken te zijn, zo oud dat de bijbehorende botten al zijn vergaan. Hierover was half oktober, na een publicatie in Nature, in alle kranten te lezen, want uit dat gegeven kan worden afgeleid dat de moderne mens (Homo sapiens) al veel eerder in China leefde dan tot nu toe werd aangenomen.

In Israël zijn ooit archeologische resten gevonden waaruit bleek dat daar ongeveer 100.000 jaar geleden mensen hebben geleefd, maar er was verder niets waaruit opgemaakt kon worden dat de mens zich blijvend in het Midden-Oosten had gevestigd. Er werd aangenomen dat die groepen mensen waren uitgestorven of teruggegaan naar Afrika, en dat de mens, toen hij eenmaal beschikte over “effectieve wapentechnieken” (Noordhollands Dagblad), tussen de 65.000 en 60.000 jaar geleden in golven uit Afrika over de wereld uitwaaierde en zich daarbij 50.000 jaar geleden in Australië vestigde, en 40.000 jaar geleden in Europa (waar hij in contact kwam en zich vermengde met de Neanderthaler).

Deze theorie wordt door de kiezen uit China overhoop gehaald. De geleerden verschillen nog van mening over de vraag hoe het dan wel is gegaan. De Leidse hoogleraar Wil Roebroeks merkte tegen de Volkskrant op “dat de tijd van kaartjes met pijlen van de mens die als een soort militaire kolonne de wereld in trok voorbij is. Wat we zien, is veel complexer.”

Keltische migratie

Elders was ook al een oude theorie over de route die de Kelten door Europa zouden hebben genomen om tenslotte op de Britse eilanden te belanden, ter discussie gesteld. In de driedelige BBC-serie The Celts: Blood, Iron, and Sacrifice vertelde Neil Oliver dat hij dertig jaar geleden tijdens zijn studie archeologie nog leerde dat de Kelten in de ijzertijd via de noordelijke route, d.w.z. door Duitsland waren gekomen. Maar inmiddels is die theorie op losse schroeven komen te staan.

Op het Iberisch schiereiland is namelijk een steen gevonden met een inscriptie in Fenicisch schrift. Dat de Fenicische zeevaarders uit het oostelijke deel van de Middellandse Zee al vroeg ver kwamen, was al bekend. Maar het bijzondere is dat de taal op de steen geen Fenicisch is, maar een Keltische taal. De tekst begint met een aanhef over “de god Lugh en de stamhoofden”. Samen met de vondst van enkele Keltische zwaarden in Groot Brittannië suggereert dit dat de Kelten daar al in de bronstijd aanwezig waren, en dat ze langs de zuidelijke route, vanuit Spanje en Portugal waren gekomen.

Een Fenicische invloed blijkt overigens ook bij de Heuneburg, een fort op een heuvel tussen de Donau en de Rijn. Volgens Oliver kon je het gerust een stad noemen: de eerste stad ten noorden van de Alpen. De rivieren waren “de snelwegen van de ijzertijd”. De stadsmuur van de Heuneburg was rond 600 v.C. gerenoveerd, waarbij de traditionele muur van hout en aarde was vervangen door een muur van stenen van ongebakken klei, die aan de basis een kalklaag kreeg als bescherming tegen de elementen. Er werden ook torens aangelegd. Zulke muren zijn verder nergens in Keltisch gebied aangetroffen, maar wel bij de Feniciërs.

Veel afgehakte hoofden

Zoals de titel van de programmaserie al deed vermoeden, ging het niet alleen over de Kelten als handelaars, of over het kunstzinnige vakmanschap van de voorwerpen van de La Tène-cultuur. Wat er in La Tène (Zwitserland) is gevonden, was waarschijnlijk een offerplaats na een gevecht of oorlog, waar behalve de buit aan wapens en mooie objecten, ook mensen en dieren werden geofferd en tentoongesteld. Uit mensenbotten viel af te leiden dat het hoofd was afgehakt en uit een gat in een paardenschedel bleek dat het paardenhoofd op een staak was geprikt.

In de derde aflevering ging het onder meer over de Ierse veenlijken. Dat waren geen mensen die zomaar waren vermoord en in het veen gegooid om de misdaad te verduisteren; venen waren heilige plaatsen en uit alles blijkt dat die mensen ritueel ter dood waren gebracht, waarna de lichamen ceremonieel waren verminkt. Het hoofd was afgehakt, het lichaam was doormidden gesneden, de tepels waren vrijwel helemaal verwijderd en in de armen waren gaten gemaakt waar hazelaartakjes in waren gestopt.

Dat het hooggeplaatste personen zoals koningen of stamhoofden waren, blijkt uit hun fijne handen: dat waren geen ruwe werkhanden. In de darmen van een lijk dat werd onderzocht, trof men meer dan 300 sleepruimpitten aan. Dat moet een rituele maaltijd zijn geweest, want geen mens eet zoveel sleepruimen, zelfs niet als hij vreselijke honger heeft. Omdat de sleedoorn in oktober-november vruchten draagt, dus rond Samhain, brengt men de Ierse veenlijken in verband met de rituele koningsmoorden die met Samhain zouden hebben plaatsgevonden. Ik heb niet opgevangen welke bronnen daar melding van maakten.

Heilige eik

In Goirle tenslotte is ook al iets merkwaardigs aan de hand met dateringen. Aan de Turnhoutsebaan staat een heilige zomereik, waarvan wordt gezegd dat die honderdvijftig jaar oud is en Napoleon Bonaparte nog heeft zien voorbijkomen. Als dat laatste waar is, is de boom minstens twee eeuwen oud, want in 1815 werd Napoleon verbannen naar Sint Helena en kwam hij verder nergens meer langs.

Uit de berichtgeving komt niet echt naar voren wat, behalve de ouderdom, de heiligheid van de boom uitmaakt. Misschien heerst er een onuitgesproken gevoel dat hij offers eist. De bijnaam van de eik is ‘dodenboom’, omdat vorig jaar maart een lokale bekendheid (de twintigjarige dj Sander Meeusen) te hard reed en dodelijk verongelukte, toen zijn auto van de weg raakte en tegen de stam belandde.

Na dit ongeluk heeft de politie geadviseerd om de boom te kappen. Op de Turnhoutsebaan zijn sinds 2001 veertien ongelukken gebeurd waarbij bomen waren betrokken, maar alleen bij het laatste ging het om deze eik.

De eik staat op de oprit van Jan van Berkel, die zich samen met de Brabantse Milieufederatie verzet tegen de kap. Zij voeren aan dat de ongelukken niet het gevolg waren van de aanwezigheid van de boom, maar van te hard rijden, en dat er beter snelheidsbeperkende maatregelen kunnen worden genomen om de verkeersveiligheid te vergroten. Ze stellen dat de boom ”waardevol is vanwege natuur-, landschappelijke, cultuurhistorische en leefbaarheidswaarden” en dus behouden moet blijven.

Negentien of twintig jaar geleden was de boom ook al een twistpunt. Ik weet niet wat daarbij de aanleiding was. Een wethouder van het CDA noemde de boom toen “de heilige eik van Goirle” en zei zich eraan te willen vastketenen om kap te voorkomen. De huidige wethouders willen de boom uit de weg ruimen omdat hij de dood van Sander Meeuwsen “op zijn geweten” zou hebben. De zaak is nu in hoger beroep.

Occulte mist

Nagekomen bericht. Het onderwerp sluit mooi aan bij het begin van deze aflevering en omdat dit nummer van Wiccan Rede Online vertraging opliep, was ik nog in de gelegenheid het er hier bij te zetten:

In het Sinterklaasjournaal op de Nederlandse televisie ging het dit jaar in de aanloop naar de intocht in Drenthe over ‘het mirakel van Meppel’. Volgens dit verhaal, aan het Sinterklaasjournaal verteld door de verstrooide Meppeler stadshistoricus Annelotte Kort van Memorie, had Sinterklaas ooit twee kinderen op de Drentse hei gered van de witte wieven. De witte wieven “lijken flarden mist die hier boven de hei zweven, maar het zijn spoken – spookachtige heksen.”

De Drentse witte wieven wonen in hunebedden. Ze verzamelen schatten waarmee een mens steenrijk kan worden. Maar hun mistflarden zijn heel gevaarlijk. Als je daar de mist in gaat, kom je nooit meer terug: dan word je vermist.

Als dank voor hun redding hadden de kinderen Sinterklaas een steen gegeven die eruit zag als een gewone kiezelsteen, maar die afkomstig bleek uit een schat van de witte wieven. De goedheiligman had de steen later in een gouden ring laten zetten en met die ring kan hij alle deuren openen. Zo werd meteen verklaard hoe de Sint en Pieten alle huizen, ook die zonder schoorsteen, kunnen binnengaan.

Bij het Sinterklaasjournaal hoort een lespakket voor op school. Een aantal christelijke scholen wilde daar niet meer mee werken nadat het programma met het verhaal over de witte wieven en hun bijzondere stenen “in een occulte sfeer”was gekomen. Zij vonden dat dat “in de verhaallijn hekserij centraal staat” en dat de Here God daar verdrietig van werd.

Speciale vermelding verdient het weerbericht in dit Sinterklaasjournaal, verzorgd door Jan Boerenfluitjes uit het Drentse plaatsje Leuteren, met leerzame weerspreuken als:

“Zweeft in november de mist op de hei,
dan is oktober in Drenthe voorbij.”

Op Google Maps mist Leuteren

~ met dank aan iedereen die mij van nieuws voorzag of me erop attendeerde! ~