Transitierituelen

In dit artikel gaan we in op transitierituelen en voegen we een nieuw transitieritueel toe aan de Wicca: de Mid-birth (ofwel de Mediane geboorte). De volgende onderwerpen komen aan bod:

• Wat zijn transitierituelen en wat is hun betekenis?
• Het universele patroon in transitierituelen en hun symboliek
• Het levenswiel en de verschillende transities
• Transitierituelen in de wicca
• Een nieuw transitieritueel voor de wicca: Mid-birth?
• Het Mid-birth ritueel: doel en inhoud

Het artikel is de bewerking van een workshop, waarvan ook het gezamenlijk voorbereiden en uitvoeren van het Mid-birth ritueel deel uitmaakten. Wil je dit ritueel uitvoeren met je groep, dan kun je het opvragen. Mail naar chovexani@hotmail.nl

De betekenis van transitierituelen
Het leven kent een reeks aan levensfasen: jeugd, adolescentie, volwassenheid en ouderdom, met verschillende overgangen (transities) tussen de verschillende levensfasen. In vele culturen en in alle tijden zijn de overgangen tussen de verschillende levensfasen gemarkeerd met een ritueel: dit noemen we transitierituelen, ook wel rites de passage genoemd. In vrijwel alle culturen worden rituelen uitgevoerd rond de thema’s geboorte, huwelijk en overlijden en ook puberteitsrituelen zijn wijdverbreid. Minder wijdverbreid zijn transitierituelen rond de ouderdom.
Voorbeelden van transitierituelen in onze westerse cultuur, behorend bij verschillende levensfasen en levensgebeurtenissen:

• Geboorterituelen: doop, babyshower.
• Puberteit (vaak gekoppeld aan de eerste menstruatie bij meisjes): sweet sixteen party, Bar en Bat Mitswah (Joodse religie), communie
• Volwassenheid (gekoppeld aan relatievorming): huwelijksfeesten
• Ouderdom: Sarah of Abrahamsfeesten, pensioneringsfeest
• Dood: begrafenisrituelen

Afbeelding afkomstig van prof. Rodney Frey, University of Idaho: Alkira-Kiuma Ceremony or the Tossing Ceremony of the Aranda Tribe (1904).

Transitierituelen zijn universeel en zo oud als de mensheid, zo blijkt uit zeer oude grafvondsten. De voorouders van de moderne mens begroeven hun doden al met rituele betekenis. Er zijn verschillende verklaringen voor de redenen voor het ontstaan van en de betekenis van transitierituelen:

• Het ondersteunt de sociale stabiliteit in een gemeenschap:
  – Door het geven van duidelijke (leef)regels aan alle leden van een gemeenschap bij veranderingen en bij nieuwe verantwoordelijkheden in hun leven;
  – Transitierituelen creëren en versterken gezamenlijke normen en waarden;
  – De rituelen verstevigen het gemeenschapszin door gezamenlijke uitvoering van de rituelen.
• Transitierituelen maken duidelijk welke rol en verantwoordelijkheid een lid van de maatschappij moet nemen voor zijn gemeenschap. Als voorbeeld noemt de antropoloog Turner het ritueel voor de kroning van Ndembu koningen. De te kronen koning wordt in dit ritueel eerst ontdaan van alle koninklijke versierselen en kleding. De toekomstige koning wordt ritueel ‘vernederd’ en moet een tijdje leven als gewoon lid van de gemeenschap. Door dit te doen, wordt hij zich bewust van het feit dat hij als koning zijn volk moet dienen en dat het belang van de gemeenschap groter is dan zijn persoonlijke belang.
• Vanuit psychologisch perspectief versterken transitierituelen op persoonlijk niveau de ervaring van de overgangen in het leven. Het ritueel geeft in zekere zin steun en helpt om de overgang (de passage) te maken.
• Een vaak onderbelicht aspect is het feit dat rituelen gewoon leuk zijn: het geeft de gelegenheid voor zang, dans etc. Zeker in vroeger tijden waren (religieuze) rituelen de belangrijkste of zelfs de enige aanleiding om feest te vieren in de gemeenschap.

Het universele patroon in transitierituelen
De Franse(!) antropoloog Van Gennep was de eerste die transitierituelen bestudeerde en beschreven heeft. Hij heeft de term ‘Rites de passage‘ als eerste gebruikt. Hij ontdekte bij alle transitierituelen en bij alle volkeren een universeel patroon van drie fases:
1. De eerste fase, afscheiding, betreft symbolisch gedrag waarbij het individu afgescheiden wordt van een voordien vaste maatschappelijke status. Hierbij wordt de oude status eerst ‘vernietigd’ als voorbereiding tot de nieuwe.
2. Tijdens de middelste fase wordt de initiate ontdaan van elke uiterlijke manifestatie van zijn rang of rol en betreedt de initiate een soort ‘liminale’ status tussen vroegere en toekomstige identiteit. Deze fase wordt vaak vergeleken met een (rituele) dood, of een verblijf in de duisternis van de baarmoeder in afwachting van de geboorte. (Limen: Latijn voor ‘grens’)
3. In de laatste fase overschrijdt de initiate deze drempel en maakt in zijn nieuwe sociale of religieuze rol zijn herintrede in de maatschappij. De initiate wordt als het ware opnieuw geboren.
In een schema kunnen deze fasen als volgt worden weergegeven:

Symbolen
Rites de passage zijn rijk aan symboliek. Het proces van transformatie wordt op vele manieren, die geografisch en cultureel verspreid zijn, uitgewerkt. Het afleggen van de oude identiteit kan betekenen dat de kleding, het haar etc. wordt verwijderd. Bij de separatiefase hoort eveneens vaak een letterlijke periode van afzondering van de gemeenschap voor kortere of langere tijd. Bij veel rituelen hoort ook het succesvol doorstaan van een aantal beproevingen en dikwijls wordt elke toegang tot de volgende fase door een poort gesymboliseerd. De nieuwe status wordt gewoonlijk ook tot uitdrukking gebracht in een verandering aan het lichaam, zoals bijvoorbeeld besnijdenis, het verwijderen van tanden, aanbrengen van tatoeages of door het aantrekken van speciale kledij en/of aanbrengen van sieraden of ornamenten.

Afbeelding: BBC

Enkele rites de passage van onze huidige westerse cultuur zijn: de doop, de communie, besnijdenis, het huwelijk, de eerste dag op school, ontgroeningen, enzovoort.
Bij een huwelijk bijvoorbeeld zien we de fasen van Van Gennep terug:

• De onthechting van de ongehuwde staat wordt gevierd met een vrijgezellenfeest;
• De bruid en bruidegom worden ‘gescheiden’ van elkaar. In Nederland is het traditie om de nacht voorafgaand aan het huwelijk door te brengen in het ouderlijk huis, ook al woon je al jaren samen;
• De bruid en bruidegom kleden zich speciaal voor de gelegenheid;
  Het bruidspaar loopt vaak door een poort of haag naar het altaar of de trouwlocatie;
• Er worden ringen uitgewisseld, die de huwelijkse staat bezegelen.

Naast deze symbolische handelingen, worden er talloze andere symbolen gebruikt bij een huwelijk, zoals het strooien van rijst of bloemblaadjes, het dragen van ‘something old, something new, something borrowed, something blue’, het gooien van het bruidsboeket, blikjes achter de auto etc.
Er zijn ook belangrijke levensgebeurtenissen waar onze Westerse samenleving geen rituelen voor kent. Want hoe vier je een echtscheiding? Er wordt een periode afgesloten, een grote verandering voor de (ex)partners en eventuele kinderen. Ook voor het afronden van een carrière vanwege pensioen, maar ook door ziekte of ontslag, kennen we geen echte rituelen.

Vraag:
Welke elementen en symboliek van de drie fases in een rite de passage zien we terug in de inwijdingsrituelen in de Wicca?

Het levenswiel
Het leven wordt vaak voorgesteld als lineair: we worden geboren en gaan aan het eind van het leven dood. In de Wicca zien we het leven en de dood niet als gescheiden entiteiten, maar als polariteiten. Tussen het leven en de dood is er een transitie en daarmee een overgang tussen beide vormen van zijn en niet-zijn. Dit betekent dat het leven voorgesteld kan worden als een cirkel, wiel of rad. Deze voorstelling lijkt erg op de manier waarop bijvoorbeeld in het Hindoeïsme gekeken wordt naar het leven en de dood: het rondwentelend wiel van Karma. Dit levenswiel kan worden verdeeld in de gebruikelijke levensfasen van jeugd, adolescentie, volwassenheid en ouderdom (figuur 1).

Eén as in het wiel is de as van leven en dood, de andere as is een ‘hormonaal gestuurde’ as. Deze as markeert de transities van de puberteit en de overgang.

Transitierituelen in de wicca en hun plaats op het levenswiel

Wicca kent vele rituelen en –anders dan in onze profane maatschappij- ook een aantal transitierituelen, die verbonden zijn aan het levenswiel:

• Geboorte: Wiccaning
• Puberteit: Coming of age
• Ouderdom: Crone-ritueel
• Dood: Rite de passage of overgangsritueel genoemd. Immers, de dode gaat weer over de as van leven en dood en daarmee “uit de tijd” tot het moment van reïncarnatie.

De Mid-birth zou hier perfect bij aansluiten en maakt de viersnijpunten van de twee assen compleet

Andere transitierituelen in de wicca:

• Handfasting
• Inwijdingen (neofiet, 1e, 2e en 3e graad)

Mannelijk-fysieke en vrouwelijk-spirituele levenshelften
Het levenswiel kan dus worden verdeeld in vier ‘kwarten’ gekoppeld aan de levensfasen van jeugd, adolescentie, volwassenheid en ouderdom. Deze fasen zijn vervolgens gekoppeld aan de windrichtingen en elementen, zoals die ook in de Wicca herkenbaar zijn:

Jeugd –Oost – Lucht – Mannelijk

Adolescentie – Zuid – Vuur – Mannelijk

Volwassenheid – Westen – Water – Vrouwelijk

Ouderdom – Noorden – Aarde – Vrouwelijk

Deze verdeling betekent dat met de as van geboorte en de Mid-birth het leven figuurlijk in twee helften wordt verdeeld: een ‘mannelijke’ en ‘vrouwelijke’ helft van het leven. Als we de jeugd en adolescentie bezien staat de fysieke groei centraal, in de volwassenheid en ouderdom is er (meer) ruimte voor spirituele groei. De mid-birth kan in die zin de geboorte markeren van het spirituele Zelf. Als we het levenswiel vergelijken met een magische, rituele cirkel, dan vindt de fysieke geboorte plaats in het Noord-Oost kwadrant: in de Wicca eveneens de plaats waar de poort zich bevindt in de magische cirkel en de plaats waar initiates bij hun inwijdingen binnentreden!

Het levenswiel en de plaats van de sabbats
Het wordt nog interessanter als we het levenswiel verbinden met de plaats van de sabbats op het wiel van het leven (figuur 2). Het begrip ‘Grote Sabbats’ krijgt in het grote levenswiel daarmee ook een heel andere betekenis…

‘Mid-birth’ in de Wicca

Het centrale thema’s van deze transitie is de ‘spirituele geboorte’. Het gaat naast het nemen van verantwoordelijkheid voor je het eigen leven en de vorming van je eigen identiteit (individuatie) ook om de vorming de spirituele identiteit.
De Mid-birth transitie markeert de overgang van de ‘mannelijke’ levenshelft naar de ‘vrouwelijke levenshelft’, de focus wordt verlegd van fysieke groei naar spirituele groei. De verbinding met de vrouwelijke levensenergie wordt versterkt, spiritueel uit te drukken in het leggen van een verbinding met de Godin. Als we kijken naar de corresponderende sabbats is hier ook een prachtige parallel te trekken. De grote Sabbat Lughnasadh, corresponderend met de plaats van het Mid-birth ritueel, staat in het teken van het offer van de God. Hij offert zichzelf en geeft de daarmee de aarde haar vruchtbaarheid voor het volgende seizoen. Mid-birth zou ook daarin een markering kunnen zijn van een symbolisch offer: de mannelijke energie en fysieke gerichtheid van de jeugd en adolescentie wordt geofferd om plaats te maken voor de vrouwelijke energie en spirituele gerichtheid in de volwassenheid en ouderdomsfases van het leven.
Ik zou daar nog een ander aspect aan toe willen voegen: de Mid-birth als de markering van de verbinding met de grote Moeder, de aarde zelf. Ik zal dat laatste hieronder toelichten. Bij de echte fysieke geboorte gaat het om het loskomen van je biologische moeder: je moet ademen op eigen kracht en vanaf dat moment is jouw leven niet meer fysiek verbonden met haar leven. In je jeugd en vooral in de adolescentie (puberteit!) maak je je steeds meer los van je ouders en kies je steeds meer je eigen pad. In de ‘tegenoverliggende’ overgangsrite (Mid-birth) gaat het in mijn beleving om een nieuwe verbinding met je Moeder, maar nu in de betekenis van Moeder Aarde. Dit element past naar mijn gevoel heel goed in de Wicca als Aardereligie en verbindt het individuele aspect (het nemen van verantwoordelijkheid voor je individuele pad en de vorming van je eigen identiteit en spirituele groei) met het nemen van verantwoordelijkheid voor het collectieve belang: het voortbestaan van onze Aarde. Samengevat: Mid-birth draait om de thema’s ‘identiteit’, ‘spirituele groei’ en ‘verantwoordelijkheid’ en centraal staat de Godin in haar aspect van Moeder Aarde.

Wanneer is het de tijd voor dit transitieritueel?
Gezien vanuit het perspectief van de levensfasen zou een logisch moment voor dit ritueel liggen tussen het 18e en 23e levensjaar. Maar zoals met alle transities (behalve geboorte en dood) is er geen ‘vast’ moment, waarop dit moet plaatsvinden.
Het ritueel zou passen op het moment dat de persoon bewust wil kiezen voor het verdiepen van het ‘inner path‘: de ontplooiing van de eigen identiteit en de markering van het spirituele pad. Dat kan de eigen identiteit betreffen als heks en priester(es), maar ook (voor niet-heksen) een verdieping van de eigen spirituele identiteit. Daarnaast gaat het in dit transitieritueel ook om vormgeving van het ‘outer path‘: de wijze waarop de persoon de verbinding met en verantwoordelijkheid voor Moeder Aarde vorm wil en kan geven (de verwerkelijking of materialisatie) in het profane leven.
In de traditionele inwijdingsweg van de Wicca is dit ritueel goed in te passen. Het ritueel staat los van het traditionele inwijdingspad en moet zeker NIET gezien worden als een nieuw, toegevoegde inwijding, maar kan als persoonlijk transitieritueel een nieuw element en psychologische dimensie toevoegen aan de bestaande inwijdingsweg. In die zin is het vergelijkbaar met een Crone-ritueel.
Het ritueel vindt idealiter plaats op een plek in de natuur, waar de krachten van Moeder Aarde gevoeld en ervaren kunnen worden.

Over de auteurs:
Chovexani en Kariboe zijn beiden ingewijd in de Alexandrian traditie en werken samen in de coven Arianrhod.