Helemaal hip
Hekserij is een natuurreligie en als zodanig “helemaal hip”, en heksen zijn dikwijls universitair opgeleid en staan midden in de samenleving. Dankjewel, EO, voor dit ongetwijfeld onbedoelde compliment, en laat de de onhippe waarschuwingen verder maar zitten. Die zijn toch niet voor de lezers van dit tijdschrift bedoeld.
Maar uit diverse media kwam de afgelopen maanden inderdaad het beeld naar voren dat hekserij in de mode is. Zij het minder als natuurreligie dan als vorm van politiek activisme, of als ‘wellness trend‘. Het politieke eraan behelst meestal verzet tegen patriarchaat en kapitalisme. In Rusland echter bracht een grote groep als ‘heksen’ aangeduide personen, gehuld in uniforme capes en met allemaal een identiek ogend toverboek in de hand, een rituele performance om de macht van president Putin een mystieke boost te geven.
In Marseille werd dan weer een ‘week van toverijen en hedendaagse occulturen’ georganiseerd. In een voor de gelegenheid uit het Spaans vertaald artikel was te lezen dat men van historici en antropologen heeft geleerd dat het woord ‘heks’ verwijst naar een slachtoffer van onderdrukking en vervolging, een soort zondebok op wie sociale spanningen worden afgereageerd. Dit beeld is op zich niet onjuist, suggereerde het artikel, maar wel onvolledig. Het element van magie en mystiek ontbreekt, terwijl dit nu juist zo waardevol is voor het menselijk bestaan. De auteur van het artikel stelt voor, de positivistische, ‘wetenschappelijke’ kijk te laten varen en opnieuw open te staan voor het mysterie, voor niet-rationele kennis, de mogelijkheid van communiceren met geesten en de kunst van de heks om zich zonder bemiddeling van anderen te verhouden tot het onbekende, het verbodene, het onuitsprekelijke: de grote krachten van het leven en de dood.
Historisch
Het Franse tijdschrift L’Histoire greep de populariteit van hekserij aan om een themanummer over dit onderwerp uit te brengen. In het voorwoord wordt erop gewezen dat de associatie van heksen met zowel voorchristelijke religies als verzet tegen de heersende orde, teruggaat op het boek La Sorcière (de Heks) uit 1862. Een kort artikel in het tijdschrift gaat wat dieper in op dit werk, waarin Michelet het leven van één vrouw meer dan driehonderd jaar liet duren, om haar ontwikkeling van heidense priesteres tot antiklerikale, ‘duivelse’ rebel aanschouwelijk te maken.
In de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw stonden revolutionairen en heksen zeer in de belangstelling. Het was in die tijd dat Carlo Ginzburg historisch onderzoek begon te doen naar de heksenvervolgingen, vertelt hij in een interview in L’Histoire. Hij zag die als uiting van klassenstrijd, waarbij het idee ‘heks’ door de heersende klasse werd ingezet om het volk onder de duim te houden. Toen hij een hoogleraar benaderde en vertelde dat hij dit nu eens als historicus wilde uitzoeken, verzuchtte die: “Jij ook al!”
Zodra hij begon aan zijn onderzoek, constateerde Ginzburg echter dat zijn stelling een beetje een open deur en dus niet bijzonder interessant was. Wel interessant was dat het wereldbeeld van degenen die werden vervolgd wegens ‘hekserij’, wezenlijk verschilde van dat van de vervolgers. Zo vertelde een van hekserij beschuldigde man aan de inquisiteur, dat hij met de helm geboren was en dat hij er drie keer* per jaar samen met andere benandanti in de geest opuit trok om, gewapend met stengels van venkel, tegen mannelijke en vrouwelijke heksen (die sorghumstengels als wapen hadden) te strijden voor het goede. Als de benandanti wonnen, zou de oogst goed zijn en als ze verloren, kwam er hongersnood. Deze ontdekking leidde tot het boek De Benandanti; hekserij en vruchtbaarheidsriten in de 16e en 17e eeuw. Later volgde nog Extasen. Een ontcijfering van de heksensabbat, waarin Ginzburg het idee van het complot van heksen tegen de christenen, en dat van de nachtelijke geestelijke vliegreis nader onderzocht.
Jeanne d’Arc in de marge van een Parijs overheidsregister uit 1429. De griffier die deze tekening maakte, had Jeanne nooit gezien, maar baseerde zich op wat hij over haar had gehoord (afbeelding van Wikipedia)
In hetzelfde tijdschrift staat verder onder meer een artikel over Jeanne d’Arc, de ‘heks van Frankrijk’. Haar tijdgenoten twijfelden of zij een door God geleide profetes was, of een heks in dienst van de duivel. Zolang zij met haar soldaten de Engelsen wist te verslaan, beschouwden de meeste Fransen haar als een heilige profetes. Voor de Engelsen was ze een gevaarlijke heks. Als zodanig wordt ze overigens ook geportretteerd in Shakespeare’s toneelstuk Henry VI, part I. Daar heet de ‘Maagd van Orléans’ Joan La Pucelle, en uit het naslagwerk Shakespeare’s Demonology begreep ik dat het Franse woord pucelle (maagd) voor de toeschouwers zou hebben geklonken als het oude Engelse slang-woord puzzel, dat ‘hoer’ betekent! Dit herinnerde me eraan dat er vroeger vaak op werd gewezen dat de ‘maagd’ in het concept van de Drievoudige Godin als ‘Maagd – Moeder – Oude wijze vrouw’ niet per se verwees naar een jonge vrouw die nog niet seksueel actief was, maar op ongebondenheid, ongetrouwd-zijn duidde.
Heksensabbatical
Dit is een kort en ietwat afgeraffeld afleverinkje van ‘Oud nieuws in de verjongingsketel’. Dat komt doordat ik deze dagen nog geen regel kan typen zonder pijn. Mijn fysieke conditie maakt altijd al dat ik weinig kan, maar daar komt bij dat de ontstekingen in mijn schouder t/m hand die ik opliep door overbelasting tijdens het schrijven van het ‘Oud nieuws’ over Medusa, nooit helemaal zijn overgegaan en de laatste tijd weer beginnen op te spelen. Het kost me daardoor ook vaak moeite me te concentreren. Tot mijn spijt zie ik me daarom genoodzaakt vanaf nu een rustperiode in te lassen. Hoe lang die gaat duren, is niet te voorzien, maar hopelijk zal ik tijdens mijn ‘heksensabbatical’ voldoende kunnen herstellen om op een later tijdstip opnieuw voor Wiccan Rede Online te schrijven.
Medeia
* Zo staat het in L’Histoire. Bij Serious Science heeft hij het over vier keer per jaar. Ik heb het boek niet bij de hand om na te gaan wat daarin staat.
