Oud nieuws in de verjongingsketel gegooid – Imbolc 2017

Heilige wereld

Eind oktober publiceerde World Religion News een artikel van Sean Randall die zich erover verbaasde dat bij een onderzoekje op een college in de Amerikaanse staat Michigan 17 van de 20 ondervraagden niet wisten wat wicca inhield. Volgens Randall is de waarheid over wicca “vanaf de zeventiende-eeuwse heksenprocessen in Salem tot aan de media van vandaag incognito gebleven”. Die waarheid is dat wiccans geen zondige booswichten zijn maar spirituele, vredelievende mensen met een grote liefde en zorg voor de aarde.

In het artikel stond een link naar een video van anderhalve minuut op YouTube. Hierin vertelt Phyllis Curott dat wicca een systeem is waarbij je niets of niemand hoeft te geloven, maar waarbij je technieken leert waarmee je voor jezelf het goddelijke in jezelf, in anderen en in de wereld kunt ervaren. “Ik zie het als een manier om de blinddoek af te doen. (…) Leven in een wereld die heilig is, vraagt wel wat van je – maar het is het beste wat er is.”

Wiccaheks

Ter gelegenheid van het midwinterfeest publiceerde de Britse krant The Independent een interview met Ashley Mortimer, ‘wiccaheks’ (a Wicca witch) en directeur van het Centre for Pagan Studies.

Als Gardneriaans hogepriester viert Mortimer de getijden van zon, maan en aarde. Hij vereert het goddelijke zoals zich dat in de natuur openbaart, gepersonificeerd als de grote godin van de maan, en haar gemaal, de gehoorde god van de zon. Heks-zijn betekent verantwoordelijkheid voor je eigen leven nemen, maar ook de subtiele wereld van krachten achter de zichtbare wereld waarnemen.

Misverstanden over hekserij, zoals dat het iets met Satan te maken zou hebben, zijn tegenwoordig minder algemeen dan vroeger, zegt hij. Heksachtige modes met pentagrammen en kristallen of Harry Potter zijn weliswaar commerciële uitbuiting, maar ze brengen wel nieuwe mensen in aanraking met hekserij. Daarvan blijven er uiteindelijk altijd wel een paar over die zich serieus met wicca gaan bezighouden. Het advies aan nieuwkomers luidt: lees veel en geloof niets.

Hutton en ‘de heks’

Pagan Dawn bracht in december een lang interview met professor Ronald Hutton. Hij zegt daarin onder meer dat het paganisme zoals we dat nu kennen, in de afgelopen twee eeuwen vorm heeft gekregen en van begin af aan de dominante culturele en religieuze waarden ter discussie heeft gesteld.

Professor Hutton is momenteel bezig met een onderzoek naar het beeld van ‘de heks’. Veel mensen, zegt hij, denken dat het bij de Europese heksenvervolgingen ging om christelijke machthebbers die mensen die hen in de weg zaten, zoals heidenen en vroedvrouwen, onder de duim probeerden te houden. Dit beeld is afkomstig van negentiende-eeuwse liberale rationalisten die kritiek hadden op conservatieve en christelijke ideeën. In werkelijkheid werd hekserij net als elders op de wereld door de bevolking gezien als schadelijke tovenarij.

Hekserij wordt pas zeer recentelijk en door slechts weinigen gezien als een uiting van feminisme en spiritueel milieubewustzijn. De meeste mensen stellen hekserij gelijk aan het beoefenen van magie. In de ogen van sommigen kan dat zowel positieve als negatieve tovenarij zijn, maar anderen zien het als louter schadelijke, soms zelfs dodelijke magie.

Volgens Hutton heeft het christendom heksenvervolgingen in Europa lange tijd in toom weten te houden, maar raakte men aan het eind van de middeleeuwen bevangen door een angst voor duivelse samenzweringen. Die angst leeft in het Westen nog steeds gedeeltelijk voort, zoals blijkt uit de beschuldigingen van satanisch misbruik uit de jaren ‘90 en een letterlijk geloof in demonen bij bepaalde christelijke kerken. Hij hoopt dat educatie dergelijke ideeën kan tegengaan.

Na de publicatie van zijn boek The Triumph of the Moon: A History of Modern Pagan Witchcraft (1999) zeiden universitaire collega’s over Hutton dat hij zijn verstand had verloren, heks was geworden en het academische werkterrein had verlaten. Het universiteitskrantje plaatste een foto van hem met daarbij de tekst “Opgepast! Deze man is mogelijk een heks!” Zo’n tien jaar lang werd hij niet meer uitgenodigd om gastcolleges te verzorgen of papers te schrijven en zijn subsidieaanvragen werden niet gehonoreerd. Maar inmiddels gaat het weer goed met zijn carrière.

Wicca en politiek

Ethan Doyle White, de schrijver van Wicca: History, Belief, and Community in Modern Pagan Witchcraft kwam in oktober aan het woord in een een podcast van het Religious Studies Project. De meeste beoefenaars van wicca geloven niet letterlijk dat het in hun religie gaat om de voortzetting van voorchristelijke Europese geloofsvoorstellingen en gebruiken, zei hij, maar beschouwen die gedachte wel als een betekenisvolle oorsprongsmythe. Het idee dat men zich bezighoudt met iets ouds fungeert als een vorm van legitimatie. Sommigen zien zichzelf als spirituele erfgenamen van oude beschavingen. Vergelijkbaar is het gebruik van het woord ‘traditie’ (zoals in ‘traditionele hekserij’). Al wordt dat laatste soms ingezet om andere richtingen dan de eigen als minder legitiem af te schilderen.

Gerald Gardner en zijn tijdgenoten in de wicca hadden conservatieve politieke opvattingen, afgezien van de gedachte dat het mannelijke niet zonder het vrouwelijke kon en vice versa, en dat priesteressen daarom net zo belangrijk waren als priesters. Dat was in die tijd “wel wat ongebruikelijk”. De genderessentialistische opvatting van polariteit (de gedachte dat man en vrouw elkaar in evenwicht moeten houden omdat vrouwen iets ‘wezenlijk vrouwelijks / niet-mannelijks’ zouden belichamen en mannen iets ‘wezenlijk mannelijks / niet-vrouwelijks’) werd later losser door het ontstaan van tradities als de Minoan Brotherhood, met homo- en biseksuele mannen, en de Dianics, voor wie het goddelijke uitsluitend de Godin was.

Door de jaren heen schoof de gemiddelde politieke voorkeur binnen de wicca op naar links. Hoewel er inmiddels aardig wat activisten onder de wicca zijn, zoals milieuactivisten en LBGTetc.-activisten, en hun politieke en religieuze overtuigingen vaak door elkaar lopen, kun je de wicca niet als activisme aanduiden. Wicca is heel divers en alle politieke stromingen zijn er wel in meerdere of mindere mate in vertegenwoordigd, zegt Ethan Doyle White, behalve extreem-rechts. Dat laatste komt wel voor bij andere paganistische stromingen.

Secularisme

In een ander RSP-podcastinterview sprak religiewetenschapper Donovan Schaefer over de vraag of secularisme een wereldreligie kon worden genoemd. Hij beantwoordde die niet met een simpel ‘ja’ of ‘nee’, maar wees op de negentiende-eeuwse protestants-wetenschappelijke achtergrond van de paradigmatische tweedeling ‘religie – secularisme’. Wetenschappers uit die tijd beschreven religie als een duidelijk afgebakend gebied, meestal gestructureerd rond een centrale tekst en vaste rituelen, en primair een kwestie van individueel geloof. Religie werd toegewezen aan de privésfeer terwijl de maatschappij seculariseerde. Deze protestantse visie was gevormd door de Europese godsdienstoorlogen.

Jedireligie

Wat is (een) religie? De vraag kwam het afgelopen kwartaal via diverse media in verschillend verband naar voren. De Britse Charity Commission, een overheidsorganisatie die beoordeelt wat een belastingaftrekbaar ‘goed doel’ kan zijn, wees in december een verzoek tot erkenning af van de Temple of the Jedi Order. Deze Temple, die vooral bestaat in de vorm van een online community, is in Amerika een goed doel. In Engeland en Wales is de TotJO niet als zodanig erkend, omdat het niet om een echte religie zou gaan.

De Jedireligie is gebaseerd op de Star Wars-films, waarin Jediridders een spirituele elite vormen. Zij geloven in ‘the Force’ als alomtegenwoordige kracht van het universum. Jediridders van de TofJO zijn geen fictieve filmpersonages maar echte mensen die, behalve in the Force, onder meer geloven in rede en mededogen als grondslagen voor de wetten in een samenleving. Ze zijn tegen discriminatie op grond van seksuele oriëntatie, etniciteit e.d., hechten waarde aan al het leven, zijn tegen de doodstraf en vinden spirituele ontwikkeling belangrijk (hun opleiding is via internet te volgen). Ze hechten aan een scheiding van kerk en staat.

Bij volkstellingen geven mensen als religie vaak ‘Jedi’ op omdat ze het registreren van religie onzinnig vinden. In Montenegro vulde iemand om diezelfde reden ooit ‘Jedi’ in als etnische achtergrond. Iemand in Wales die uit het veelvuldig gegeven antwoord opmaakte dat ‘Jedi’ werd erkend als religie, richtte in 2007 de Church of Jediism op en voerde zijn geloofsovertuiging aan als argument om zijn capuchon op te houden in een supermarkt. De eigenaar van de winkel ging daar niet mee accoord, omdat in de films goede Jediridders als Obi-Wan Kanobi en Yoda ook wel blootshoofds te zien zijn, terwijl alleen de slechte Emperor zijn hoofd altijd bedekt houdt.

Volgens de Charity Commission is het jediisme geen religie, omdat naar hun oordeel een zeker “spiritueel of niet-seculier element”, samenhang en ernst ontbreken, en er onvoldoende bewijs is dat zedelijke verbetering centraal staat. Een echte religie heeft volgens de commissie bovendien een gunstige invloed op de samenleving als geheel. Dat de Britse overheid via de Charity Commission zo een sterk christelijk aandoende opvatting van religie propageert, hoef ik hier denk ik niet uit te leggen.

Op het hoofd

Jedi-gelovigen houden graag hun capuchons op, leden van de Kerk van het Vliegende Spaghettimonster dragen bij voorkeur een vergiet op het hoofd (in elk geval op foto’s voor officiële documenten zoals het rijbewijs) en als paganistische priester van Pan mag je op de foto voor een identiteitsbewijs horens dragen. Althans in de Amerikaanse staat Maine. Een man die officieel de naam Phelan MoonSong had aangenomen, wilde zijn ID ook op die naam gesteld hebben, en leverde bij de aanvraag een pasfoto in waarop hij horens droeg. Hij kreeg te horen dat dat niet kon, wierp tegen dat het permanent dragen van horens bij zijn religieuze overtuiging hoorde net zoals een habijt bij nonnen of een tulband bij Sikhs, overlegde tal van teksten waaruit de spirituele betekenis van horens in een heidense context bleek, en kreeg in december gelijk.

Scientology

Eind december zond de VPRO de documentaire My Scientology Movie van Louis Theroux uit. Ik was niet in de gelegenheid om geconcentreerd te kijken maar uit wat ik zag, kwam een beeld naar voren van een invloedrijke, hiërarchische en naar buiten toe gesloten organisatie gebaseerd op intimidatie van zowel leden als journalisten. De film riep vragen op: over wat iets nu eigenlijk tot een religie maakt, maar vooral: hoe het komt dat in Amerika, veel meer dan in Europa, de aanduiding ‘Church’ of ‘religie’ vrijwel gelijk lijkt te staan aan: dat is heilig, daar mag je geen kritiek op leveren.

In een interview over de film merkte Theroux op dat zelfs de paus nog verantwoording moet afleggen aan het college van kardinalen, maar dat het hoofd van Scientology aan niemand rekenschap hoeft af te leggen en zo een unieke machtspositie heeft.

Geestesziekte

“Het is niet bedoeld als belediging van gelovigen…”  stond in december verontschuldigend onder de kop van een gastblog bij Scientific American. In die kop werd namelijk de vraag gesteld hoe religieuze geestdrift verschilde van geestesziekte. Nathaniel P. Morris, arts in de geestelijke gezondheidszorg, sprak in zijn artikel van twee verschillende geestestoestanden, die echter veel kenmerken gemeenschappelijk hebben.

Het probleem ligt deels in de overwegend subjectieve beoordeling van geestesziekten (vooral gebaseerd op de indruk die de arts van de persoon heeft, niet op bloedtests of hersenscans) en deels in de definitie van religie, schreef hij. Als iemand zegt de stem van Jezus te horen maar volhoudt dat er niets mis met hem is, is die persoon dan schizofreen of religieus?

Hij noemde de Church of Scientology als voorbeeld van de problematische definitie van religie. Scientology heeft sinds 1993 in Amerika de status van religieuze organisatie, d.w.z. een belastingaftrekbaar goed doel. Hiermee is Scientology volgens Morris de weg ingeslagen naar een ‘mainstream Amerikaanse religie’. Scientologen geloven echter in het bestaan van bijzondere krachten zoals telekinese, en van buitenaardse geesten die bezit kunnen nemen van menselijke lichamen. “Dit plaatst professionals in de geestelijke gezondheidszorg in een cultureel lastig parket. Hadden ze patiënten met zulke ideeën vóór 1993 als psychotisch moeten beschouwen, en na 1993 als trouw aan hun geloof?”

Op dit schilderij van Jacob Jordaens uit 1633 heeft Eris juist de gouden appel tussen de bruiloftsgasten gegooid om tweedracht te zaaien (afbeelding van Wikimedia)

Discordia

Het was al een ouder bericht maar kwam begin dit jaar naar boven, kennelijk ter gelegenheid van de feestdag Mungday op de datum Chaos 5 oftewel 5 januari: ‘The Greatest Fake Religion of All Time’. Hierin vertelde Jesse Walker over het ontstaan van het discordianisme als satirische nepreligie, gewijd aan het verzinnen van complottheorieën “die zo krankzinnig waren dat niemand meer onkritisch in complottheorieën zou kunnen geloven.”

Discordianisten beschuldigden vanaf het begin in de jaren ’60 zo ongeveer iedereen van lidmaatschap van het geheime genootschap ‘de Illuminati.’ Een man die overal communistische samenzweringen meende te ontwaren, ontving in 1970 een brief die was ondertekend door ‘Ho Chi Zen, Cong King of Gorilla Warfare’. De schrijver van de brief zei namens de Illuminati te schrijven, en deelde mee dat ze inmiddels 96,5% van de wereld in hun macht hadden en dat ze dus niet meer geheimzinnig hoefden te doen. Vervolgens werden allerlei bekende namen genoemd.

Het discordianisme is, in de woorden van een RationalWiki-lemma “een uitgebreide grap vermomd als religie, of een religie vermomd als uitgebreide grap”. De belangrijkste godheid is de twistgodin Eris of Discordia. Eris is degene die volgens de Griekse mythologie tijdens een bruiloft waar zij (om de goede vrede te bewaren) niet was uitgenodigd, een gouden appel naar binnen gooide met het opschrift ‘voor de mooiste’. De vraag welke godin deze twistappel in ontvangst mocht nemen, leidde uiteindelijk tot de Trojaanse oorlog.

De religie kent vijf geboden, waaronder het gebod om een tijd lang elke vrijdag een hotdog te eten, een verbod op het eten van hotdogs, en het verbod om te geloven wat men leest.

Deze discordianistische pauspas zat jaren geleden bij een tijdschrift.
Maar welk, en wanneer? Wie het weet, mag het zeggen!

Ezelproces

Historisch Nieuwsblad (2016, nr. 12) bracht het proces uit 1966 tegen Gerard (Kornelis van het) Reve in herinnering. Reve had in verschillende tijdschriften geschreven hoe hij zich voorstelde dat God (Jezus) zou wederkeren in de gedaante van een ezel, waarmee hij dan seks zou hebben. Een aantal Kamerleden spande een proces aan wegens ‘smalende godslastering,’ waarop Reve betoogde dat dit geen smaad maar werkelijk zijn godsvoorstelling was. Hij werd veroordeeld maar niet vervolgd, en in 1968 in hoger beroep vrijgesproken.

Een veel ouder artikel in Trouw (februari 2006)  plaatste de woorden van Reve in een “eerbiedwaardige traditie van ‘erotiserende mystiek’” en citeerde het verweer van de schrijver: “Veel mensen wensen zich Hem voor te stellen met veel te lang, in het midden gescheiden, briljantine-doordrenkt haar, gekleed in witte jurk met afgeborduurd halsje, en liefst zonder geslachtsdelen, of, in ieder geval, zonder seksueel verkeer. Voor mij echter heeft de Zoon van God heel behoorlijk geproportioneerde geslachtsdelen gehad, die hij stellig niet heeft laten roesten; ik stel me Hem als biseksueel voor, zij het met een overheersend homoseksuele voorkeur, licht neurotisch, maar zonder haat jegens enig schepsel, want God is de Liefde die geen enkel schepsel buiten Zich kan sluiten.”

Uit het Trouw-artikel komt naar voren dat het niet alleen ging om de strijd voor maatschappelijke acceptatie en zichtbaarheid van onorthodoxe religiositeit, maar ook van ‘onorthodoxe’ seksualiteit. Homoseksualiteit werd in die tijd nog door velen als ziekelijke aandoening beschouwd.

Eten als religie

De Groene Amsterdammer (nr.43) publiceerde eind oktober een artikel van Sanne Bloemink over diëten zoals gluten- of suikervrij eten, veganisme en het paleodieet, die volgens sommige mensen modegrillen zijn die niets te maken hebben met voedselintolerantie of allergieën. Bloemink citeert wetenschappers die zeggen dat het uitsluiten van bepaalde typen voedsel niets nieuws is en religieuze trekjes heeft.

Tweeduizend jaar geleden waren er in China daoïstische monniken die ‘graanvrij’ aten. Onder granen verstond men twee soorten gierst, hennep, rijst en bonen. Ze aten planten uit het wild en gebruikten daarbij bepaalde mineralen en elixers. Op die manier zouden ze een volmaakte gezondheid kunnen bereiken, ja zelfs onsterfelijk worden, en daarnaast het vermogen verwerven tot vliegen en teleportatie. Godsdienstwetenschapper Alan Levinovitz legt uit dat het graanverbod een terugkeer naar een mythisch, natuurlijk paradijs symboliseerde.

De reformbeweging van de Zwitserse dokter Bircher-Benner rond 1900 schreef een sober dieet voor zonder vlees en alcohol maar met rauwkost en müsli, en veel bewegen in de buitenlucht. Deze terugkeer naar het eenvoudige was een kritiek op het bestaande consumptiepatroon van die tijd.

Religiewetenschapper Benjamin Zeller stelt dat het aanbrengen van onderscheid tussen ‘goed’ en ‘fout’ voedsel mensen houvast geeft in de onzekerheden van het bestaan, en “emblemen van identiteit” vormt. Dit gaat verder dan alleen het nastreven van een goede gezondheid. Traditionele religies kennen voedselvoorschriften, maar de nieuwe diëten zijn volgens hem te zien als geseculariseerde en geïndividualiseerde vormen van religie. “Ik ken veganisten voor wie hun voedselpraktijken een zeer diepe betekenis hebben (…) Mensen geloven niet meer in bovennatuurlijke verschijnselen, maar ze hebben wel behoefte aan een gemeenschap en aan rituele voedselpraktijken die betekenis verlenen.”

Harry Potter en religie

Begin december gaf godsdienstwetenschapster Carole Cusack aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen een lezing over Harry Potter en religie. Harry Potter lijkt op Jezus, stelde zij, omdat ze allebei een vaste groep vrienden hebben, op ongeveer dezelfde leeftijd “naar buiten treden” (?) en bovenal: allebei uit de dood zijn opgestaan. Hoewel Harry en de andere personages naar haar mening te nerdy, menselijk of anderszins ongeschikt zijn om te worden verafgood en er op dit moment nog geen Harry Potter-religie bestaat, denkt ze dat die wel zou kunnen ontstaan. Alles kan met rituelen en leefregels een religie worden. Als zoiets twee of meer aanhangers heeft, kan het volgens Cusack als religie worden beschouwd.

Het Nijmeegse universiteitsblad vatte Cusacks uitspraken over hekserij en magie in dit verband als volgt samen: “Bij Harry kun je nog niet spreken van ceremoniële magie of hekserij, wel bij Voldemort, op het moment dat hij zijn ziel splijt of zichzelf weer tot leven wekt.”

Harry Potter en politiek

Het Franse tijdschrift Philosophie magazine bracht een speciale editie uit over Harry Potter (hors série, novembre-décembre 2016). Filosofen, literatuurwetenschappers en anderen lieten daarin met aanstekelijk enthousiasme hun erudiete licht schijnen op de verhalen over de jonge tovenaar en zijn vrienden. Sommige Franse benamingen, zoals moldu voor muggle (dreuzel) of Rogue voor Snape (Sneep), werken even bevreemdend, maar uit de context of de begeleidende foto’s blijkt wel om wat of wie het gaat.

Uit het tijdschrift is te leren dat de Harry Potter-verhalen veel verwijzingen hebben naar het Thatchertijdperk. Tante Marge die in het derde deel Harry’s woede wekt met haar opmerkingen over lijfstraffen voor jongens en werkloze ouders die niet deugen, is een toespeling op Margaret Thatcher. De uitbraak van Deatheaters (Dooddoeners) uit Azkaban herinnert aan de ontsnapping van achtendertig IRA-gevangenen uit de Noordierse gevangenis The Maze in 1983.

Volgens politiek filosoof Jean-Claude Milner gaat het met name in de laatste delen over de vraag hoe tolerantie in stelling moet worden gebracht tegen totalitarisme en fascisme. De Franse visie is dat tolerantie te belangrijk is om aan individuele burgers over te laten en dat het daarom een taak van de overheid is om de voorwaarden hiervoor (zoals ‘laïcité’ – scheiding van godsdienst en staat) in de staatsinrichting te verankeren; de Engelse visie is dat tolerantie te belangrijk is om aan de staat over te laten, waarbij het een taak van het onderwijs is om kinderen door middel van het goede voorbeeld op te voeden tot tolerante individuen.

Harry Potter en filosofie

De special van Philosophie magazine beziet Harry Potter in verband met de filosofieën van onder meer Plato (Harry’s onzichtbaarheidsmantel en de ring van Gyges: komt ethisch gedrag voort uit de angst om gezien, dus betrapt te worden, of uit een bewuste keuze voor het goede?), Nietzsche (de feniks Fawkes (Felix) als symbool voor de eeuwige wederkeer; Harry’s acceptatie van zijn eigen dood als amor fati); Adorno, Foucault en Arendt (Voldemort en zijn aanhangers als totalitaire beweging); Sartre [Peter Pettigrew (Peter Pippeling) als de salaud (smeerlap) die geen verantwoordelijkheid wil nemen voor zijn daden en zichzelf en anderen voorliegt dat hij geen keus had]; en bisschop Berkeley [die vroeg of een omvallende boom in het woud geluid maakt als er niemand is die het hoort, zoals leerlingen van de toverschool betwijfelen of de wezens waar Luna Lovegood (Loena Leeflang) over spreekt, wel bestaan als niemand ze ooit heeft gezien]. En nog meer. Wie de boeken en/of de films kent, geïnteresseerd is in filosofie en niet te veel moeite heeft met teksten in het Frans, kan ik deze special aanraden.

Harry Potter en een spin

In het zuidwesten van India werd in december een spinnensoort ontdekt die het uiterlijk heeft van de punt van een dor blaadje. De onderzoekers die de spin ontdekten, vonden echter dat de spin sterke gelijkenis vertoonde met de Sorting Hat (sorteerhoed) uit de Harry Potter-films en gaven het beestje daarom de wetenschappelijke naam Eriovixia gryffindori. De Sorting Hat, een sprekende heksenhoed, was ooit eigendom van de tovenaar Godric Gryffindor (Goderic Griffoendor), een van de stichters van de toverschool, en bepaalt in welk ‘huis’ van de school een nieuwe leerling zal worden ondergebracht.

Harry Potter en wicca

Overigens houdt volgens J.K. Rowling niemand op Hogwarts (Zweinstein) zich bezig met wicca. In de wicca wordt het begrip magie op een andere manier gebruikt dan in haar boeken en die twee opvattingen gaan slecht samen. In 2014 schreef ze op Twitter: “Aan iedereen die vraagt of hun religie/geloof/ongeloof is vertegenwoordigd op Hogwarts: de enigen die ik me daar nooit heb voorgesteld zijn Wiccans.”