Malcolm Gaskill
Hekserij – een kort overzicht
Synthese, 2012. 181 p. ISBN 978-906271103-1. € 14,90
De auteur doceert vroegmoderne geschiedenis aan de University of East Anglia. Hij is heel goed thuis in de geschiedenis van hekserij, waar hij zich al twintig jaar mee bezighoudt. Het boek is niet zo makkelijk leesbaar als het eruit ziet, maar biedt inderdaad een overzicht van heel veel wetenschappelijke publicaties over hekserij. De lijst van geselecteerde literatuur is zeer lang, maar het streven was slechts om “een aantal van de beste boeken te noemen, om recente ideeën onder de aandacht te brengen en lezers te helpen onderscheid te maken. We blijven gefocust op de geschiedenis: er zijn talloze sociologische en antropologische werken, romans en toneelstukken die niet opgenomen konden worden. Zelfs de lijst met goede geschiedkundige boeken is al zeer selectief.”
Gaskill stelt de traditionele beeldvorming en historische mythen grondig bij. Heksen spelen nog steeds een rol in onze hedendaagse cultuur en maatschappij. Maar ze zijn niet in een duidelijke categorie onder te brengen: hekserij heeft iets dubbelzinnigs. “Heksen belichamen emotionele dubbelzinnigheid, de overschrijding van de grens tussen leven en dood, nacht en dag: onderbewuste manifestaties van complexe, vaak conflicterende relaties. Hekserij is moeilijk te definiëren, omdat het aspecten van onszelf, als soort en als individu, omvat die wij ongemakkelijk vinden.” Heksen kunnen zowel jong zijn als oud, mooi of lelijk. Hekserij heeft veel verschillende betekenissen, en dit boek gaat over “hekserij als menselijk verschijnsel, in het verleden en het heden. Het boek heeft onder andere als doel de lezer te betrekken in de geschiedenis van de heks in de loop van de tijd. Ik wil hekserij dichter bij jouw angsten en fantasieën brengen in plaats van het te distantiëren van de troost en zekerheden van het moderne leven. Robin Briggs, een historicus die zich bezighoudt met hekserij, zegt: ‘Net zoals konijnen een ‘havikdetector’ op hun netvlies hebben, hebben mensen ergens in hun bewustzijn een ‘heksendetector’ en windt het hen op wanneer ze deze activeren.’”
De visie op heksen en hekserij is nogal eens veranderd door de eeuwen heen. Dat het onbegrepen was, leidde tot wantrouwen: magie en de angst voor magie riepen lastige vragen op. Een paar ideeën zijn blijven hangen, of ze nu iets met waarheid van doen hadden of niet. En in tijden van maatschappelijke onrust, wanneer men een zondebok kan gebruiken, komen heksen goed van pas en neemt het geloof in heksen toe. De Romeinen hadden er al moeite mee, en daarna “uitte de vroegchristelijke kerk zich vijandig tegen magie, maar was in de praktijk tolerant.”
Van de elfde tot de dertiende eeuw nam de belangstelling voor astrologie, alchemie en rituele magie toe, en veranderde het beeld van Satan. De katharen en waldenzen plukten er de wrange vruchten van. Rond 1500 begonnen de heksenjachten en grote delen van Europa. De Malleus Maleficarum werd gepubliceerd in 1486. De schrijver ervan, inquisiteur Heinrich Kramer, leverde het beeld van heksen als ontuchtige criminelen, en wees op de vrouwelijke identiteit van de verdachten. Fantasie en projectie. Gek genoeg borduurde een van de ‘voorlopers’ van de moderne hekserij voort op de beelden van de ‘heksensabbat’ en de verslagen van verhoorde ‘heksen’. Margaret Murray, begin twintigste eeuw, duidde het echter heel anders. Vervolgde heksen zouden lid zijn van een heidense sekte toegewijd aan een gehoornde god. Hoewel haar ideeën erg werden bekritiseerd, ontdekte Carlo Ginzburg in Italië de benandanti. Montague Summers, “een excentrieke katholieke schrijver” drukte een stempel op de Westerse cultuur omdat de rituelen die hij beschreef hun weg vonden naar een generatie horrorschrijvers en filmers.
Hoofdstuk 3, ‘Kwaadaardigheid’, gaat over genezers en heksen, over dat oorspronkelijk sekseneutrale betekenis van het woord ‘witch’ maar ook over de relatie die al eeuwenlang gelegd wordt tussen vrouwen en magie, en ouderen en magie. In dit hoofdstuk ook antropologische concepten en de emoties achter vroegmoderne beschuldigingen van hekserij.
Na hoofdstukken over ‘Waarheid’, ‘Rechtspraak’, ‘Woede’ en ‘Fantasie’ (de eerste twee heten ‘Angst’ en ‘Ketterij’) komt in hoofdstuk 8, ‘Cultuur’, de hedendaagse heks aan bod. Trefwoorden: Himmler, archetypen, Zweinstein, wicca, maar ook de beangstigende realiteit van vermeende heksen elders in de wereld, die nog altijd vervolgd worden.
Als je meer van het veelomvattende onderwerp van hekserij wilt weten zonder al de wetenschappelijke literatuur te lezen, is dit een heel goede en compacte samenvatting. Met bronvermelding, ‘Verder lezen’ en een register.
