Onderzoek bij Stonehenge
Op 18 september was in het Belgische journaal te zien dat mensen van de faculteit Bodemwetenschappen van de universiteit Gent geomagnetisch onderzoek doen op het terrein rond Stonehenge. Door met een speciale buis achter een terreinwagentje rond te rijden brengen ze de bodem in kaart. Zo kunnen ze bijvoorbeeld prehistorische greppels ontdekken. Britse onderzoekers beschikken niet over mobiele elektromagnetische apparatuur. Hierdoor is de bodem nooit goed onderzocht, want doordat het gebied in de jaren zestig/zeventig een festivalterrein was bij popfestivals, zorgt rommel uit die tijd voor te veel ‘ruis’. De Belgische methode heeft hier geen last van.
English Heritage onderzoekt ondertussen de stenen van Stonehenge met lasers. Door dit onderzoek kan meer duidelijk worden over hoe de stenen werden gehouwen en bewerkt. Het is al gebleken dat de verweerde oppervlakte van stenen aan de noord-oostkant van de buitenste ring was weggehaald zodat de stenen glinsterden in het zonlicht. Bij stenen aan de andere kant van de ring is dit niet gedaan. Hieruit valt op te maken dat het noordoosten de kant was waarvandaan mensen het monument bij plechtige processies benaderden. Op deze manier liepen ze in de richting van de ondergaande zon bij de midwinterzonnewende, of hadden ze bij de midzomerzonnewende de opkomende zon achter zich.
Om hedendaagse bezoekers een betere indruk te geven van het leven van de mensen die Stonehenge hebben gebouwd, wil men drie prehistorische huizen nabouwen, werd in oktober aangekondigd. De huizen zullen worden gebouwd door vrijwilligers, met technieken uit de steentijd en materialen waarover men in die tijd ook beschikte.
Dichtung und Wahrheit in Wales
In de BBC-televisieserie over de geschiedenis van Wales kwam begin oktober, in de aflevering over de periode van de Industriële Revolutie, de dichter Iolo Morganwg ter sprake. Hij had aan het eind van de achttiende eeuw Stonehenge bezocht en was hevig geïnteresseerd geraakt in de geschiedenis van de oude Britten. Vooral de rol die Wales daarin gespeeld zou kunnen hebben sprak tot zijn artistieke verbeelding. Hij ontwierp een ‘oud’ schrift en kerfde de letters in houten balkjes, om zo de spreuken van bardische wijsheid vast te leggen die hij bij dat verleden vond passen. Met kiezelstenen maakte hij cirkels op de grond waar hij met gelijkgestemden zelfbedachte druïdische rituelen voltrok.
Het jaarlijkse culturele festival Eisteddfod in Wales gaat in zijn huidige vorm ook terug op Iolo Morganwg. De dichter baseerde zich daarbij weliswaar op historische gegevens, maar blies die een heel nieuw leven in met bardische en druïdische plechtigheden, een welkomstdronk uit de Hoorn des Overvloeds, en dansende meisjes die ‘bloemen van Welshe bodem’ aanbieden.
Magische Paralympics
Moderne druïden speelden ook een rol bij de slotceremonie van de Paralympische Spelen in Londen dit jaar. Er werden gedeelten uit een gorsedd-ritueel (onderdeel van Eisteddfod) van de British Druid Order voorgedragen, waarin de geesten van de vier jaargetijden en elementen werden aangeroepen. Het gorsedd-ritueel was oorspronkelijk geschreven voor een multireligieuze conferentie in Avebury. Tot besluit weerklonk een zegenwens over het “festival van de vlam”. In het veld werd met vlammenwerpers een IJslands magisch symbool aangebracht.
Bij de openingsceremonie was het magische element evenmin geschuwd. De tovenaar Prospero en zijn dochter Miranda uit Shakespeare’s toneelstuk The Tempest kwamen er in voor, en in een rondreis door de kosmos verscheen de natuurkundige Stephen Hawking op de maan om Miranda aan te sporen, nieuwsgierig te zijn en te onderzoeken of dingen die veel mensen voor onmogelijk houden (zoals topsport door gehandicapten), dat ook echt zijn.
Onvermijdelijk werd dit alles door sommigen beschouwd als gevaarlijke satanistische vrijmetselaarspropaganda van de Illuminati. Er verschenen onnavolgbare ‘onthullingen’ op YouTube om dit zogenaamde complot aan de kaak te stellen. In reactie hierop heeft de British Druid Order opgeroepen dergelijke posts als beledigend aan te merken. Niet alleen vanwege belastering van het druïdisme, maar vooral omdat alle deelnemers aan de slotceremonie, onder wie de atleten en de voormalig hospik die de druïdenteksten voordroeg, in de filmpjes als het Kwaad worden afgeschilderd.
Geen mensenoffer
Eerder in het jaar, in juli werden in de buurt van Epping Forest, ten noorden van Londen, anonieme pamfletten verspreid waarin werd beweerd dat de pagans aldaar van plan waren een man uit de streek te ontvoeren “om te gebruiken als onderdeel van hun rituelen”. Behalve offers en ontvoeringen zouden er met Lammas illegale kampvuren en openbare naaktloperij zijn te verwachten. De plaatselijke Guardian sprak met enkele pagans, die het publiek konden verzekeren dat er geen dieren en al helemaal geen mensen zouden worden geofferd, omdat dat geen deel uitmaakt van hun religie. De rituelen voor Lammas zijn veelal gemaskerde en gekostumeerde, dramatische uitbeeldingen van de graanoogst. In het bos wordt vooral gewandeld. De schrijver van een boek over de geschiedenis van Londen en omgeving vertelde dat in Epping Forest al vanaf de prehistorie half-menselijke, half-dierlijke goden met hoorns worden vereerd. Volgens hem zou er ook nu wel naakt rond vuren worden gedanst. De krant begreep zijn uitleg overigens niet helemaal; die schreef over half-gehoornde geiten.
Exorcismeglossy
In Polen ziet men zoveel bovennatuurlijk kwaad, dat exorcisten in de hoofdstad Warschau een wachtlijst hebben van drie maanden. Onlangs werd er bovendien een glossy maandblad uitgebracht onder de naam Egzorcysta (de Exorcist). Het blad telt 62 pagina’s en heeft een oplage van 15.000 (ter vergelijking: het Nederlandse opinieweekblad De Groene Amsterdammer heeft ongeveer hetzelfde bereik en het nieuwe magazine Lekker(W)eten van de biologische winkelketen EkoPlaza heeft een oplage van 17.000). Egzorcysta is geheel gewijd aan het uitbannen van demonen. In de afgelopen vijftien jaar is het aantal officiële (Rooms-katholieke) exorcisten gestegen van vier tot 120, vertelde een Poolse filosofieprofessor annex theoloog en duivelbanner. Hij schrijft de stijging toe aan de overgang van communisme naar kapitalisme: het kapitalisme biedt naar zijn zeggen meer ruimte aan occultisme en daarmee aan demonische activiteit.
Punkexorcisme
In Rusland kreeg de band Pussy Riot bekendheid met het geruchtmakende ‘punkgebed’. Bij het voor vrouwen verboden hoofdaltaar in de kathedraal van Christus de Verlosser in Moskou zongen leden van de band in februari: “Verlos ons van Poetin; heilige maagd Maria, moeder van God, word feminist!” Pussy Riot wilde met de song de verwevenheid van de corrupte Russische regering en de homofobe en vrouwonvriendelijke Russisch-orthodoxe kerk aanklagen. Drie bandleden werden gearresteerd en in augustus veroordeeld tot twee jaar strafkamp (er was zeven jaar geëist). In hoger beroep werd een van de drie vrijgesproken. Cyberpunk-chaosmagiërs riepen op internet op tot magische beïnvloeding van de rechtspraak. Zij beschouwden de vrijspraak als eerste succes.
Vooral buiten Rusland werd er schande gesproken van de hoogte van de straf. Amnesty International organiseerde een actie voor vrijlating van de bandleden. Maar de Russische minister van buitenlandse zaken riep het Westen op, niet zo ‘hysterisch’ te doen, las ik in Trouw, en de correspondent van de Volkskrant wist te melden dat kozakken een vuur wilden stoken om de drie ‘heksen’ te verbranden.
In een essay in de bijlage Letter & Geest van Trouw (op 8 september, feestdag van Maria) schreef Kirsten Notten, priesteres uit de opleiding van Wilde Wijze Vrouw, dat het punkgebed niet godslasterlijk is, maar juist past in een eeuwenoude traditie van opstandige volksdevotie. “De jonge vrouwen van Pussy Riot vragen in hun gebed de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk om in God te geloven, in plaats van in de macht van Poetin. (…) Alleen in de officiële leer van de kerk is [Maria] een gehoorzame en kuise moeder. In de volksreligie en in de feministische bevrijdingstheologie is ze een toevlucht voor mensen die gebukt gaan onder machtsmisbruik. Dat Pussy Riot zich tot de Heilige Moeder richt, laat opnieuw de bevrijdende kracht van Maria zien.”
Blasfemische fallus
In de Filippijnen waren Rooms-katholieken zo boos over een ‘blasfemische’ installatie van kunstenaar Mideo Cruz, dat ze het in brand probeerden te steken. Het kunstwerk heette Poleteismo (Polytheïsme) en toonde onder meer een kruis met een rode, op-en-neerbeweegbare fallus. Volgens Cruz gaat zijn werk over de veelheid aan zaken die we in de moderne samenleving vereren alsof het goden zijn. Afbeeldingen van Mickey Mouse en van het Vrijheidsbeeld maken ook deel uit van de installatie, als symbolen voor de macht van de Verenigde Staten. Het kruis met de fallus was bedoeld als kritiek op het verafgoden van mannen in de patriarchale maatschappij. Poleteismo was elders al eerder te zien geweest, onder meer in New York en Tokio, maar had nergens zulke felle reacties opgeroepen. De directrice van het culturele centrum in Manilla waar het kunstwerk zich nu bevond, noemde de christelijke klachten “religieuze kortzichtigheid”, maar zag zich genoodzaakt de expositie te sluiten.
Niet-fallische vuurboren
In augustus verscheen een wetenschappelijk artikel over een aantal staafvormige objecten van steen en klei uit de steentijd. De voorwerpen waren opgegraven bij Sha’ar HaGolan en Munhata in de Jordaanvallei. Een tijdlang is gedacht dat het fallische cultussymbolen waren maar toen professor Goren-Inbar de objecten in het museum zag, herkende ze de vorm als die van een ‘vuurboor’. Nader onderzoek bracht inderdaad krassen op het puntige uiteinde van de staven aan het licht, waaruit kon worden opgemaakt dat dat gedeelte op hoge snelheid was rondgedraaid in brandbaar materiaal op een ‘vuurplankje’. Er waren ook schroeiplekken aanwezig. Hoger op de staven waren groeven zichtbaar die veroorzaakt konden zijn door het gebruik van een boog om de vuurboren aan te drijven.
Jakhals is wolf
Nog een archeologische herdefinitie: Volgens wetenschappers is de Egyptische dodengod Anubis biologisch gezien geen jakhals maar een wolf. Het DNA van de Egyptische jakhals komt namelijk meer overeen met dat van de grijze wolf dan dat van de gouden jakhals, waarvan men tot nu toe dacht dat het een ondersoort was. Dit is blijkbaar al ouder oud nieuws (januari 2011) , maar ik hoorde het pas eind september in een televisieprogramma, QI geloof ik.
Graf van de zangeres
Rond dezelfde tijd dat Anubis een wolf in jakhalskleren bleek, werd in de Egyptische Koningsvallei een bijzonder graf gevonden. Het is het eerste nog ongeplunderde graf sinds de ontdekking in 1922 van het graf van Toetanchamon door Howard Carter. Omdat de politieke situatie in Egypte in januari 2011 erg onzeker was, werd het archeologische onderzoek stilgelegd en pas een jaar later hervat. In juni dit jaar zijn de belangrijkste bevindingen gepubliceerd.
Het graf was dat van de ‘zangeres van Amon’ Nehemes-Bastet. Zij was een priesteres in dienst van de god Amon, maar stond onder bescherming van de Goddelijke Moeder Bastet, de kattengodin en beschermster van Beneden-Egypte. Muziek en zang speelden een belangrijke rol in de oud-Egyptische godsdienst. Priesteressen zoals Nehemes-Bastet maakten ritmische muziek met de menat, een kralenketting waarmee ze rammelden, en het sistrum, een soort ratel die een geluid maakte als wind die door papyrusstengels blies. Andere muzikanten bespeelden trommels en snaarinstrumenten. Hoe de muziek klonk, is niet bekend.
De zangeres-priesteres is tussen 945 en 715 v.C. in het graf gelegd. In deze tijd, de Derde Tussenperiode, waren de hoogtijdagen van Egypte lang vervlogen. Vergeleken met grafgiften uit eerdere perioden was de uitzet die deze hooggeplaatste dame naar het hiernamaals meekreeg sober. De kwaliteit van de materialen was wel hoog. Het graf zelf dateert uit de achttiende dynastie, tussen 1539 en 1292 v.C. Nader onderzoek moet uitwijzen of er nog iets terug te vinden is van de persoon die in die eerdere periode in het graf is gelegd. Ook zal de mummie van Nehemet-Bastet met een CT-scan worden onderzocht.
Een fluit voor Demeter
Muziek maakte ook deel uit van de plechtigheden voor Demeter. Dit valt op te maken uit de vondst van een kleine benen fluit uit circa 570 v.C. in een antieke tempel op Sicilië. Samen met de fluit werd een vaasje gevonden. Waarschijnlijk vormden de fluit en het vaasje een offergave aan de godin. Op het terrein rond de tempel zijn ook potscherven gevonden en een kruik uit circa 650 v.C. met afbeeldingen van grazende dieren. Deze vondsten wijzen er op dat de tempel de oudste is in die regio.
Jongensamuletten
Op het eilandje Yeronisos, letterlijk: ‘Heilig Eiland’, bij Cyprus zijn tweeduizend jaar oude amuletten gevonden, werd begin augustus bekendgemaakt. Op de amuletten zijn jongensnamen geschreven. Men denkt dat kleine jongetjes de amuletten droegen tijdens overgangsrituelen, zoals bij de overgang van borstvoeding naar vast voedsel. De vondst van een onaf amulet, nog zonder gaatje om het aan een koordje te hangen, doet vermoeden dat de amuletten op Yeronisos werden gemaakt.
Tijdens de laat-Hellenistische periode (325-58 v.C.) was op het eiland een heiligdom gewijd aan Apollo. Schelpen met schrijfoefeningen in een kinderlijk handschrift doen vermoeden dat er ook een jongensschool was. Een rond platform in het noorden van het eiland was waarschijnlijk bestemd voor dansen ter ere van Apollo. Het leren van deze dansen behoorde tot de opvoeding van jongens.
Museale afgoderij
In het streng-islamitische Saoedi-Arabië moet men niets hebben van oude goden. De argwaan jegens alles wat ook maar in de verte zou kunnen doen denken aan respect voor iets anders dan de God van de wahhabieten, gaat zo ver dat “alle tastbare sporen van de geschiedenis, zelfs die van de eerste moslims” (schreef een correspondent van The Guardian in augustus) zijn vernield. Het is dus wel heel bijzonder dat er nu in de plaats Rass een klein museum is gewijd aan dingen uit het verleden. Pre-islamitische maangodinnen zijn er niet te bewonderen, maar wel oude zwaarden, geweren en tapijten. Jongemannen komen naar het museum om te leren over de tradities van het koffiezetten. Twee plaatsen in het land, de overblijfselen van de stad Ad-Dir’iyah en van de oase Al-Hijr staan op de Unesco-lijst van werelderfgoed en men probeert de haven van Jeddah daar als derde bij te voegen. De journalist van The Guardian hoopt dat dit wijst op een kentering in de mentaliteit waardoor op den duur ook het voorislamitische verleden erkend zal worden.
Op Facebook circuleerde een tijdje het gerucht dat fundamentalistische moslims de piramiden wilden slopen. Dit bleek niet waar te zijn. Een salafistische sjeik in Egypte verkondigde zelfs via Twitter dat het bezoeken van musea, piramiden en oude Egyptische tempels een goede zaak was, schreef Eildert Mulder in Trouw. De gelovigen kunnen daarmee zien dat niemand meer gelooft in de oude goden: hun magie is uitgewerkt. Maar Boeddhabeelden en mausolea van soefiheiligen deugen dan weer niet volgens de sjeik. Als die worden vernield, keurt hij het niet af.
Wat ervan waar is en wat niet, is vaak niet goed uit te maken. Duidelijk is wel dat er een propagandastrijd gaande is waarin oude goden als pionnen worden ingezet. In Marokko beschuldigt een Berber-organisatie de salafisten ervan, dat die in de Yagourvallei van het Atlasgebergte 8000 jaar oude rotstekeningen van de Zon als heidense godheid hebben vernield. De regering van Marokko spreekt dit tegen.
Precolumbiaans nieuws
Begin oktober kwam het nieuws dat het stadion bij de tempels van Chichen Itza, waar de Maya’s hun rituele balspel speelden, was voorzien van observatietorens om de zonnewendes en equinoxen te kunnen waarnemen. Mogelijk werd hier bepaald op welke dagen het spel gespeeld moest worden. Het kan ook zijn dat het werd gebruikt als kalender voor de landbouw. De torens bevonden zich op lage gedeelten van de muur om het speelveld heen. Ze waren voorzien van een smalle opening, hoog genoeg om rechtop in te kunnen staan. Op het moment dat de zon met midwinter de horizon raakte, viel het zonlicht door zo’n gleuf. Trappen leidden naar het speelveld en de torens. Het bouwwerk dateert uit de negende eeuw en is in de daarop volgende eeuwen in verval geraakt, maar wordt nu gerestaureerd.
In Guatemala, niet ver van de Mexicaanse grens, is bij de opgravingen van El Perú-Waka’ het zevende-eeuwse graf gevonden van een van de belangrijkste Mayakoninginnen, de Vrouwe K’abel. Men wist al langer dat hier een belangrijke vrouw lag begraven, maar het graf kon in oktober dit jaar aan deze koningin worden toegeschreven door de vondst van een albasten potje waar haar officiële naam ‘Vrouwe Waterlelie-hand, Vrouwe Slangenheer’ op stond. Vrouwe K’abel was behalve koningin ook hoofd van het leger en daarmee hoger in rang dan haar echtgenoot, koning K’inich Bahlam II.
De precolumbiaanse culturen van Mexico en Midden-Amerika, schreef Cees Zoon in De Groene Amsterdammer, kenden waarschijnlijk allemaal het rituele stoombad. Bij de Náhuatl was het een ritueel van Temazcalteci, godin van de genezers. Cees Zoon onderging in Mexico een moderne uitvoering van het precolumbiaanse stoombad. Het stoomhuis heeft de vorm van een iglo en symboliseert de schoot van Moeder Aarde. Wie de hitte en vochtigheid tenslotte verlaat, voelt zich herboren.
Nog niet verdwenen
En vervolgens moet er geleefd worden. Het bewandelen van de wegen van een labyrint is ondermeer “een metafoor voor de levensloop”, legt kunstenaar Klaus van de Locht uit op de website van het Labyrinth op de Waalkade in Nijmegen. Omdat de damwand daar is verzwakt, wil de gemeente de kade vernieuwen en er meteen een wandelpad aanleggen, en iets waar passagiers van cruiseschepen kunnen uitstappen om naar tourbussen te gaan. Dit zou betekenen dat het Labyrinth gesloopt moet worden. Het zou eventueel op een andere plaats opnieuw kunnen worden opgebouwd, dacht de gemeente aanvankelijk, maar volgens de kunstenaar is er op die alternatieve plaats onvoldoende ruimte. Inmiddels lijkt verplaatsing niet meer aan de orde en gaat het over sloop.
Veel mensen komen al jarenlang, met of zonder kinderen, naar het Labyrinth om er meditatief te wandelen of te spelen. De gedachte dat een kunstwerk dat voor velen zo waardevol is, zomaar kan worden gesloopt roept emotionele reacties op: “Wie dit bedacht heeft moet is maar eerst eens bij zichzelf te rade gaan door een wandeling in het Labyrinth te maken en met Ariadne tot inkeer te komen,” is te lezen op de Facebookpagina ‘Red het Labyrinth Nijmegen’, en ook: “Heeft de gemeente enig idee hoe uniek het is dat er een vrij toegankelijk labyrinth ligt? (…) Het labyrinth mag echt niet verdwijnen, desnoods ga ik voor de bulldozers liggen! Het is voor mij met depressie en gegeneraliseerde angststoornis van levensbelang dat ik regelmatig over dat labyrinth heen kan lopen!” De Nijmeegse zanger Paul de Graaf schreef een protestsong over de kwestie.
Ook bedreigd in zijn voortbestaan is het milieucentrum De Twaalf Ambachten, stond begin oktober in Trouw. De rondleidingen, ecologische adviezen en de verkoop van tegelkachels en GFT-toiletten leveren niet genoeg meer op. Het terrein (met woonhuis) in Boxtel staat te koop. Op internet kan ik hierover niets terugvinden.
Nieuw! Oude wijsheid
Het woord ‘mythosofie’ klinkt net als ‘De Twaalf Ambachten’ naar iets met wortels in de jaren zeventig, maar als ik het goed begrijp is het recentelijk bedacht door Lisette Thooft. In elk geval werd pas dit jaar, in oktober, in Amsterdam de Kring voor Mythosofie opgericht. Initiatiefneemsters Mieke Bouma en Lisette Thooft hopen dat er “door middel van workshops, lezingen, literatuur uitwisseling, filmavonden, reisjes, debatten en nog veel meer” (tekst uit de aankondiging) meer aandacht komt voor de wijsheid in sprookjes en mythen. Maar ook in films, want films zijn volgens Mieke Bouma de mythen van nu. “Het gaat om een verlangen naar eenheid en geluk,” zei ze in VolZin. “Die verhalen helpen je, zeker wanneer je in een crisis belandt.”
Lieette Thooft vertelde in Trouw dat mythosofen naar de betekenis van sprookjes zoeken vanuit een symbolisch bewustzijn. Zelf houdt ze zich nu bezig met de betekenis van de heks in sprookjes: “Waar staat een heks voor? (…) De vrouwelijke macht is veel griezeliger dan die van de man. De mannelijke macht is als een reus. De vrouw is veel manipulatiever…”
De Kring voor Mythosofie is zowel voor mensen die in hun beroep met verhalen werken, zoals therapeuten en coaches, als voor niet-professioneel geïnteresseerden.
