2012 is het Jaar van de bij. Een mooie aanleiding om eens kennis te maken met bijen. Wist je dat bijen heel belangrijk zijn voor ons voedsel? En dat ze bedreigd worden met uitsterven? Hoe leven bijen, hoe kunnen wij ze helpen en wat leveren zij ons, en hoe lang hebben mensen eigenlijk al een relatie met bijen? Je leest er hier in het kort wat over, in de hoop je nieuwsgierig te maken naar deze fascinerende dieren.
Bijen komen op alle continenten voor, behalve op Antarctica. Er zijn zo’n 20.000 soorten bekend, en 349 daarvan komen voor in Nederland en België. Er zijn wilde bijen, hommels en honingbijen. Ze leven van nectar en stuifmeel. Wilde bijen leven solitair, hoewel soms zo dicht bij elkaar dat ze een kolonie kunnen vormen. Ze leven vaak maar een paar weken en doen alles alleen: voedsel zoeken en ook eieren leggen. De nakomelingen overleven de winter als larve. Wilde bijen steken bijna nooit, omdat ze geen kolonie hoeven te beschermen. Je kunt wilde bijen in je tuin helpen door planten met nectar te planten en door ‘bijenhotels’ neer te zetten.
Eusociale bijen
Hommels en honingbijen leven in een volk. Ze kunnen grotere afstanden afleggen dan wilde bijen, wel tot drie kilometer. Hommels zijn de soorten met een wat langere beharing, die daarom ook in koelere omstandigheden kunnen overleven. In Nederland leven 29 soorten, maar slechts vijf zijn er nog algemeen. De rest heeft het moeilijk. Van alle bijen wordt 60 % bedreigd. Honingbijen komen van oorsprong voor in Azië, Europa en Afrika en zijn na de ‘ontdekking’ van Amerika daar geïntroduceerd. In Imkerpedia wordt gesproken over de (kruisingen van) ondersoorten van de Apis mellifera die in de lage landen voorkomen, als het daar gaat over ‘onze honingbij’. In tegenstelling tot wespen en mieren, die ook weleens dierlijk materiaal eten, zijn bijen en hun larven geheel vegetarisch. Mensen steken doen ze alleen als het niet anders kan: ze gaan daar zelf aan dood.
De honingbij leeft in een samenwerkingsverband van één koningin, tienduizenden werkbijen en enkele honderden mannetjes, de darren. Deze zijn er alleen in dat deel van het jaar dat de voortplanting plaats moet vinden. Bij tellingen is gebleken dat er maximaal zo’n 42.500 bijen in een volk leven. De koningin en de werkbijen zijn vrouwtjes, geboren uit bevruchte eitjes. De darren worden geboren uit onbevruchte eitjes. Alleen de koningin kan bevruchte eitjes leggen. Zij komt uit eenzelfde eitje als de werkbijen, maar wordt met speciale voeding, de koninginnegelei, koningin. Als er iets met de koningin gebeurt, kan zo een nieuwe koningin gemaakt worden.
Bijendans
De werkbijen gaan erop uit om voedsel te verzamelen: nectar, stuifmeel, water en propolis. Als ze terugkomt, kan de werkbij aan andere werkbijen laten weten waar ze iets heeft gevonden, door dat te laten proeven en de zogeheten bijendans te doen. Een werkbij vliegt niet verder dan zo’n drie kilometer en is alleen welkom in de eigen woning. Darren kunnen wel zeven kilometer vliegen en zijn ook welkom in andere bijenvolken, wat helpt om inteelt te voorkomen en genetisch materiaal te verspreiden. Honingbijenvolken willen jaarlijks zwermen, dat is de manier waarop er meer volken komen. De oude koningin vertrekt met een deel van het volk, en daarna een of meer jonge koninginnen ook met een gedeelte van het volk. Die jonge koninginnen worden bevrucht tijdens de bruidsvlucht. Een koningin kan zo’n vijf jaar oud worden.
Werkbijen worden in de zomer niet ouder dan zo’n negen weken. Na drie weken kruipen ze uit de broedcel, ze doen drie weken binnendienst (bijvoorbeeld het verzorgen van de larven) en drie weken buitendienst (voedsel verzamelen). In de winter leven ze langer, tot wel zes maanden. Wel gaan er dan meer bijen dood dan er nieuwe bij komen. Na de kortste dag begint de koningin weer eitjes te leggen, maar pas rond 1 april komen er dagelijks evenveel bijen bij als er doodgaan. In de winter houden de bijen elkaar warm door dicht op elkaar te kruipen in de wintertros, waar ze gezamenlijk de temperatuur op 20 graden proberen te houden. In mei of juni zijn er genoeg bijen om te gaan zwermen.
Imkers
De imker verzorgt zijn of haar bijen en probeert zoveel mogelijk honing en en broed te krijgen. Honing om te consumeren en eventueel te verkopen, en broed om het volk sterk te maken. De imker controleert het hele jaar door de bijenstand. Is er nog voldoende voer aanwezig, is de koningin er nog? Ook onderhoudt de imker de kasten. Het leuke is dat iedereen imker kan worden. Je hebt er geen hele grote tuin voor nodig, en je kunt het vak leren van andere imkers, die al langer bijen houden. Kijk of er in jouw omgeving een bijenhoudersvereniging is. Vaak hebben deze mensen hele mooie verhalen over bijen en het houden van bijen, en ze verkopen lokale honing. Die is geheel natuurlijk, in tegenstelling tot sommige honing die je in de supermarkt kunt kopen. En sommige mensen zeggen dat hun hooikoorts verdwenen is door elke dag een lepel honing te nemen uit de eigen omgeving. Imkers kunnen hun bijen tijdelijk plaatsen bij tuinders die hun gewassen willen laten bestuiven, bijvoorbeeld in boomgaarden. Ze krijgen hiervoor een vergoeding.
Drachtplanten
Ook als je geen imker bent, kun je veel voor de bijen doen. Je kunt zorgen voor planten die nectar en stuifmeel dragen, door die in je tuin te planten of in plantsoenen of op open plekken in de buurt. Organiseer bijvoorbeeld een bloemenplantactie met de wijk. Handig om tevoren te overleggen met de gemeente en leuk om een imker uit te nodigen om wat te komen vertellen over bijen. Op websites over ‘drachtplanten’ kun je vinden welke planten goed zijn voor bijen. Zorg ervoor dat er het hele jaar door bloeiende planten en bomen zijn, van crocussen en wilgenkatjes in het voorjaar, tot Sedum ‘Herbstfreude’ die tot heel laat in het jaar bloeit. Een goede tip is om enkelvoudige bloemen te zaaien, omdat bijen en vlinders daarvan de nectar makkelijker kunnen bereiken. De dubbelbloemige zijn misschien mooier, maar voor de insecten minder interessant. Ik heb afgelopen jaar drie keer een zakje zaad aangeboden gekregen van bloemen die goed zijn voor de bijen, bij lezingen van imkers en een actie in de natuurtuin in mijn wijk. En je kunt ook ‘zaadbommen’ maken, met zaadjes en wat aarde in klei verpakt, die je bij wijze van ‘groene guerrilla’ op braakliggende terreinen dropt.
Mensen en bijen
In de grot van de spin, nabij Valencia, Spanje, is een schildering van 15.000 jaar oud waar je een figuur zijn leven ziet wagen om honing te halen uit een bijennest op een klif.
In Anatolië, ten tijde van de Neolitische nederzetting Catal Huyuk, achteneenhalf duizend jaar geleden, werden rudimentaire afbeeldingen van bijen geschilderd boven het hoofd van een godin, in de vorm van een halo. In de buurt daarvan sieren schilderingen van bijenraatcellen tempelwanden. De verering van de bij duurde duizenden jaren voort, zoals wordt gedemonstreerd door de achttiende-eeuwse Hittiten, bij wie honing een belangrijk element was in hun religieuze riten. (Leuk om te weten dat het woord ‘kovan’ Turks is voor ‘bijenkorf’).
Van een Soemerische stèle is wel gedacht dat daar buitenaardse wezens op afgebeeld staan. Waarschijnlijker is het dat deze voorstelling, en vergelijkbare andere, de verering van de Moedergodin uitbeeldt, in haar manifestatie als bijenkoningin of bijengodin. Honing werd door Soemerische genezers beschouwd als een uniek en vitaal medicijn. Er wordt zelfs gesuggereerd dat de Soemeriërs apitherapie hebben uitgevonden. Dat is het medicinale gebruik van bijenproducten, zoals honing, stuifmeel, ‘royal jelly’, propolis en bijengif. Beeldjes gegoten uit bijenwas werden gevonden in de oudste Soemerische samenlevingen. Logisch dan, dat de bij zou zijn vereerd.
Gold bee pendant. Mallia, Kreta, ca. 4000 BCE:
Minoan Gold Bee pendant, Crete circa 2000 BC
Minoïsch
In de Minoïsche cultuur was het houden van bijen erg belangrijk. Marija Gimbutas zegt erover: “De apicultuur van de Minoïsche beschaving wordt gedocumenteerd door hiëroglyfen, die bijenkorven, gegraveerde afbeeldingen en mythen voorstellen.” De Minoërs waren uitstekende imkers die het ambacht hebben overgedragen op de Grieken. Zoals bekend was honing de nectar van de Griekse goden.
De god Apollo zalfde de Pythia, de voornaamste orakelende priesteres bij Delphi, met de titel ‘de Delfische bij’. In het antieke Griekenland werd een hogepriesteres geacht de bijenkoningin te zijn, en haar rituelen vergden honing om in hogere spirituele staten te geraken.
Op de website The Bee Goddess staat een citaat waar geen bronvermelding bij genoemd wordt, maar dat wel interessant is: “De priesteressen van historische opvolgsters van de Bijengodin uit de oudheid – Demeter, Rhea, Cybele – werden Melissae genoemd, het klassieke Latijnse woord voor bijen. De Bijbel noemt een heerseres en profetes uit het oude Israël Deborah, de bijenkoningin, en haar priesteressen waren ook bekend als Deborahs. Sommigen zeggen dat de priesteressen van de maangodin bijen genoemd werden, omdat geloofd werd dat alle honing van de maan kwam, de korf waarvan de sterren de bijen waren. Melissa, de godin als bijenkoningin, leerde stervelingen hoe honing te fermenteren tot mede. In de Homerische Hymne aan Hermes, voeden de Melissae zich met honing en worden zo geïnspireerd ‘de waarheid te zeggen’. Deze tradities maken de omphalos* de plaats van heilige uitingen – de waarzeggende kracht geassocieerd met het zoemen van de bijen en de zoemende vibratie van het leven…”.
*(Is het toeval dat de ‘navel van de wereld’ wordt afgebeeld in de vorm van een bijenkorf?)
Verder lezen
Lees nog veel meer geschiedenis en cultuur op de website ‘Andrew Gough’s Arcadia’, op de pagina’s Beedazzled, Beewildered en Beegotten. Het is teveel om hier allemaal op te noemen (en bovendien laat ik hem graag het copyright) maar wil je meer weten over de relatie van bijen met de stier, over de Egyptenaren en bijen, en over de Fransen en de vrijmetselaars en de bij, lees dan wat hij er allemaal over verzameld heeft. Zie ook de pagina’s met websites – Engelstalige en Nederlandstalige – over bijen, hieronder genoemd.
Bedreigingen
Helaas wordt 60% van alle bijen momenteel bedreigd in hun bestaan. Het is niet precies duidelijk waaraan dat ligt, mogelijk een combinatie van factoren. De bijen raken bijvoorbeeld verzwakt door de varroamijt, die door export is overgekomen uit Azië en zich inmiddels over de hele wereld heeft verspreid. Dat maakt bijen waarschijnlijk vatbaarder voor andere ziektes en parasieten. Mogelijk heeft UMTS-straling een rol, en zeer waarschijnlijk een nieuwe reeks bestrijdingsmiddelen, de neonicotines, waarmee zaad behandeld wordt en waardoor complete planten giftig worden voor insecten. Het gebrek aan nectarhoudende planten, de grootschalige landbouw, en in de Verenigde Staten ook de grootschalige bijenhouderij, doet er ook geen goed aan.
Landbouwers krijgen nu subsidie om een strook met nectarhoudende planten aan te leggen rondom hun akkers, wat ook mooi is voor de toeristen. Gemeentelijke plantsoenendiensten planten speciaal weer bloeiende planten aan en zaaien bijvoorbeeld phacelia, een geschikte drachtplant. En ook in onze tuinen kunnen we planten neerzetten die goed zijn voor honingbijen en wilde bijen, en bijenhotels beschikbaar stellen voor de kleine wilde bijen.
Honing
Bijen maken honing van nectar door er enzymen aan toe te voegen en er het overtollige vocht uit te laten dampen. De grondstof bevat diverse suikers, mineralen en sporenelementen. Smaak, geur, kleur en consistentie van honing variëren, afhankelijk van de bloemen waaruit de nectar is gewonnen: er bestaan bijvoorbeeld lindehoning, lavendelhoning, rozenhoning, klaverhoning en heidehoning. Baby’s kun je beter nog geen honing geven.
Mede
Een laatste onderwerp dat genoemd moet worden in een blad over wicca, in een artikel over bijen, is mede. We zijn er immers dol op, en drinken graag mede in onze rituelen en bij drumcirkels. Er bestaat ook met honing versterkte wijn van druiven (honingwijn) die ook heel erg lekker is, maar echte mede wordt gemaakt van honing. Er zijn recepten beschikbaar voor wie het zelf wil maken. Heel lekker is om dat te doen van honing waarvan je weet dat die op een bepaalde plant gewonnen is, zoals pepermunthoning of dennenhoning. Je lokale imker weet meestal heel goed waar zijn of haar bijen hun voedsel hebben gehaald, en kan aan de kleuren van de dekseltjes op de raten zien op welke planten de bijen hun stuifmeel verzameld hebben. Als je de honing niet van een imker afneemt, koop het dan in ‘biologische winkels’ of als fair tradeproduct.
Wie mede of honingwijn kant en klaar wil kopen, kan terecht bij speciaalzaken, bijenhoudersverenigingen en het Bijenhuis. De meeste slijters van de grote ketens hebben nog nooit van mede gehoord, maar winkels die biologische producten verkopen, en natuurinformatiecentra – bezoekerscentra van natuurorganisaties – hebben vaak wel een aantal flessen op voorraad. Of koop je mede op een festival als Elf Fantasy Fair of Castlefest!
