Maretakken en heksenbezems

Bomen vol maretak

Omdat ik net heel veel maretak heb gezien, en omdat dit nummer van Wiccan Rede Online over mensen en natuur gaat, vind ik het leuk om kort iets te vertellen over deze halfparasiet. Met veel verwijzingen naar bronnen waar meer te vinden is, want het is een fascinerende plant waarover veel meer te vertellen is. En dan nog een klein stukje over de heksenbezem, een woekering op bomen, waarmee je de maretak zou kunnen verwarren.

Maretak is een belangrijk ingrediënt in de toverdrank van Asterix – Obelix krijgt die niet te drinken, want die is als kind al eens in een ketel met toverdrank gevallen. Panoramix, de druïde, snijdt de maretak met zijn gouden snoeimes van een eik. De toverdrank is verzonnen door Uderzo en Goscinny en je zou uit de strips de indruk krijgen dat maretakken altijd op eiken groeien, maar daar groeien ze juist zelden op. Bart Lauvrijsⁱ: Voor de oude druïden “was de maretak een heilige plant, zeker wanneer hij aangetroffen werd op de belangrijkste boom, de eik. Als dit gebeurde, volgde er een ceremonieel ritueel, waarbij de druïde geheel in het wit gekleed in de boom klom om de maretak met een gouden sikkel af te knippen. Hij werd opgevangen met een groot doek, want wanneer de mistletoe in aanraking kwam met de grond, verloor hij meteen zijn magische kracht.”
Een uitgebreidere beschrijving door Plinius (23-79 n.C.) is te vinden op de website Ecoloniaⁱⁱ.

Maretak, ofwel vogellijm, mistletoe, Viscum album, is een halfparasiet die groeit op verschillende soorten bomen: appel, es, esdoorn, linde, meidoorn, populier en ook wel andere soorten bomen, vaak hoog in de boom. Wikipediaⁱⁱⁱ geeft een uitgebreid overzicht waarin per ondersoort wordt aangegeven op welke boomsoorten die kan voorkomen. Het is een halfparasiet, omdat de struik wel bladgroen aanmaakt, maar voor water en mineralen afhankelijk is van de boom waarop hij groeit. De boom waarop maretak groeit heeft daar wel nadeel van, en sterft jonger dan niet-geïnfecteerde bomen.

In grote delen van Belgik en in Nederland is maretak heel zeldzaam, behalve in delen van Limburg, hij groeit namelijk alleen op bodems met kalk. Als je vanaf de Nederlandse grens de Rijn opvaart zie je dat hij in dat deel van Duitsland allesbehalve zeldzaam is. In de winter en het vroege voorjaar kun je soms een hele kilometer lang heel veel bomen zien waaraan de bolvormige struiken goed zichtbaar zijn aan de kale takken (zie de afbeelding hieronder). In het zonlicht is dan duidelijk te zien dat de plant groene bladeren heeft, van dichtbij zie je dat die dik en leerachtig zijn. De stengel “is min of meer rond, groen van kleur, gevuld en verdikt onder de knoop waar hij zich in tweeën splitst. Op de eerste stengel en verder op ieder volgend stengeldeel (of stengellid) ontstaat zo steeds een gaffelvormige vertakking^iv“. (Vergelijk met de takken van de esdoorn). De plant is tweehuizig, wat betekent dat de ene struik alleen mannelijke bloemen heeft (met stuifmeel) en de andere alleen vrouwelijke bloemen (met stempel waaruit vruchtbeginsel en vrucht, bes, kunnen groeien).

Botanische prent van de maretak, Viscum album, met bladeren en bessen en details van de bloeiwijze en het vruchtbeginsel. Walther Otto Müller, Köhler–s Medizinal-Pflanzen-281, 1897.

De bessen zijn heel kleverig, en giftig voor mensen, maar niet voor de vogels – vaak lijsters – die ze eten en ze verspreiden doordat ze proberen om hun snavels weer schoon te krijgen door die langs de oksel van een tak te halen. En dat is precies de plek waar een nieuwe maretak kan ontstaan.
Niet alleen lijsters en andere vogels eten de bessen, maar als het voedsel schaars is ook zoogdieren zoals eekhoorns, herten en elanden. En er zijn vogels die broeden in maretakken en ook insecten die er hun eieren in leggen.

Wat je moet doen als iemand (een kind) meer dan een paar besjes gegeten heeft, vind je op de website van het Belgische Antigifcentrum^v. ‘Giftig’ betekent vaak ook dat een plant medicinaal gebruikt wordt. In de kruidengeneeskunde wordt hij bijvoorbeeld gebruikt om de bloeddruk te reguleren, en in de moderne geneeskunde wordt er een extract van gemaakt als medicijn tegen darmkanker.^vi
Geen plant om zelf mee te gaan experimenteren!

In de mythologie is maretak natuurlijk bekend van het verhaal van Balder, die door een list van Loki gedood wordt door een pijl gemaakt van maretak. Dat verhaal staat al in Wiccan Rede: Balder – God of Light.

“Ook vinden we de maretak terug in de toverstaf van de Griekse godin Persephone, het stelde haar in staat om al het kwaad ter wereld te bezweren, het is dan ook niet zo verwonderlijk dat in de Middeleeuwse toverboeken de maretak aangeprezen werd als duivelbanner.” (Noot ii).

Maretak heeft nog veel meer namen in het Nederlands: boomgras, boomkruid, duivelsgras, duivelsnest, hamschel, hamspoen, heksenbezem (zie ook hieronder), heksennest, holster, hulster, kersterhout, lijmkruid, marrentacken, mattekruid, mistel, mistletoe, moertacken, priemst, raamsch, slangentong, viscus en vogellijm. (Bronnen: Wikipedia en Ecolonie).
De Keltische naam is ‘Druidh-lus’, in ‘The Druid Plant Oracle’^vii. “Drawing this card may indicate that a period of difficulty is over, as a new cycle dawns. … Like Awen – the three drops of inspiration in Cerridwen’s brew – Mistletoe brings guidance, inspiration and fertility, which augurs well for any creative endeavour. Since Mistletoe was known as All-heal, finding this card in a reading may well indicate that, indeed, all is being healed.”

Natuurlijk is mistletoe ook bekend van het gebruik om eronder te zoenen, in de periode rond midwinter. Een gebruik dat al zou dateren van rond 1500. “Personages in The Pickwick Papers van Charles Dickens en de korte verhalen van Washington Irving worden zoenend onder de maretak beschreven. De gewoonte in die tijd was dat een man elke vrouw onder de maretak kon kussen, en bij elke kus werd een bes geplukt. Het was geluk om te accepteren en pech om het niet te doen”.^viii

Hoewel een maretak soms ‘heksenbezem’ genoemd wordt, is een heksenbezem^ix een heel ander verschijnsel, namelijk een woekering van planten waarbij meer groeitoppen zich ontwikkelen uit een enkele groeitop. Ofwel: in een aangetaste boom maakt een tak een heleboel zijtakjes. Dat gebeurt door een bacteriesoort of een schimmel, en wat je ziet lijkt een wirwar van takken. In Nederland zie je dat vaak in berken, en in toenemende mate in appelbomen. Ook van heksenbezems kan een enkele boom er meerdere hebben, soms wel tientallen. Als het nog maar een enkele woekering is, kun je die wel weghalen (en het hout afvoeren of verbranden). Een heksenbezem zou voor een boom geen kwaad kunnen, en voor insecten de gelegenheid bieden om te schuilen. Bij fruitbomen gaat het wel ten koste van de opbrengst.
Zowel de heksenbezem als de maretak wordt in het Duits ook wel Mahrenest genoemd. ‘Mare’ betekent heks, nachtmerrie, nachtelijke kwelgeest of spook.

En dan heb je natuurlijk zijn er ook nog heksenbezems – de bezems die heksen gebruiken, vaak vergelijkbaar met de bezems van straatvegers. En vogelnesten in bomen die lijken op de woekering ‘heksenbezem’, maar die bijvoorbeeld gemaakt zijn door vogels uit de kraaienfamilie, bijvoorbeeld roeken. Zij vormen hele kolonies.

Nog een laatste weetje over de oorsprong van het woord maretak, dat je kunt overslaan als je niet houdt van vieze details. “Mistletoe is een woord uit het Angelsaksisch, het Oudgermaanse woord ‘mist’ betekent ‘mest’ en het Angelsaksische woord ’tan’ staat voor ’twijg’, blijkbaar had men toen al ontdekt hoe de plant zich verspreidde door middel van vogels die de zaden verspreidde via hun ontlasting^x“.

Er is nog veel meer te lezen over maretak. Naast de al genoemde websites zijn er nog een hele reeks plantkundige websites^xi.