De wereld in evenwicht: Goden en mensen in het Oude Egypte
Jacco Dieleman
Salomé – Amsterdam University Press, 2006 / 2011, 160 p.
paperback (2006): ISBN 978-90-5356-880-4 – € 15; in de ramsj € 5, of tweedehands
e-book (2011): ePub ISBN 9789048520213, pdf ISBN 9789048507214 – € 5,99
De religie van de Oude Egyptenaren was gebaseerd op de gedachte dat er een goddelijke orde in de kosmos was, die in stand gehouden moest worden om de natuurlijke cycli van zonsopkomst en -ondergang en de jaarlijkse overstroming van de Nijl naar behoren te laten verlopen. Het kosmische evenwicht werd verbeeld in de godin Ma’at. De zonnegod Re had de farao aangesteld om voor de evenwichtige orde op aarde te zorgen. De farao moest de goden en overledenen van energie voorzien door middel van offers, en hij moest rechtvaardig besturen en rechtspreken. Iedereen mocht zich tot hem wenden om hulp.
Priesters hielpen de farao bij het offeren aan de goden en overledenen. Ook werden de krachten van de chaos ritueel bedwongen, bijvoorbeeld door poppetjes van was of van hout te maken, of figuurtjes op papyrus te tekenen. Deze stelden de vijanden van het land en van de kosmische orde voor. De poppetjes of tekeningen werden vervolgens bespuugd, vervloekt, met messen gestoken, onthoofd en verbrand.*
Om de tempels te mogen binnengaan, moesten de priesters in een staat van lichamelijke, morele en rituele reinheid zijn. De bevolking nam niet deel aan de rituelen en offers die de farao en de hoogste priesters in de tempels uitvoerden. Voor het gewone volk werd in latere tijd soms aan de buitenkant van de tempel, achter de plaats waar binnen het godenbeeld stond, een reliëf van de god aangebracht, of van zijn/haar ogen en oren, waartoe men zich kon richten. Voor het reliëf hing een gordijn dat op speciale dagen werd weggehaald.
Gewone mensen konden ook rechtstreeks contact met de goden zoeken, in plaatselijke kapelletjes of door ze een brief te schrijven. Het boek begint met een brief aan Thoth, waarin een zekere Nekanebo de god smeekt, hem te beschermen. Om goddelijke bescherming te verkrijgen kon iemand ook een amulet dragen, of zich permanent (voor een periode van 99 jaar) als slaaf van een god in diens dienst stellen.
Hoewel er gesproken kan worden van één Oudegyptische religie, moet worden opgemerkt dat die religie in verschillende plaatsen en verschillende tijden verschillende vormen aannam. Het beeld van de Egyptische goden als een soort superhelden met een mensenlijf en dierenhoofd, is te simpel: “De goden zijn kosmische krachten die in samenspel de schepping vormen en in stand houden. Dit mysterie kan slechts ten dele in beeld en taal uitgelegd worden, zodat iedere variatie een waardevolle interpretatie van de kosmische orde vormt zonder de andere voorstellingen te ontkennen of tekort te doen.”
Jacco Dieleman doceert Egyptologie aan de Universiteit van Californië. Voor iedereen met belangstelling voor de Oudegyptische religie is dit boekje een toegankelijke en wetenschappelijk verantwoorde inleiding, met achterin literatuurtips voor wie zich er verder in wil verdiepen. Mogelijk is het wat lastiger als echt, papieren, boek te bestellen, maar digitaal is het nog verkrijgbaar.
* In de tweede aflevering van het BBC-programma Immortal Egypt with Joann Fletcher werd nog een andere mogelijkheid getoond: een naam (of woord) op een aardewerken pot schrijven, en die vervolgens kapot gooien. Volgens Joann Fletcher symboliseerde de rode oker (waarmee zij het woord ALARM op een schaaltje schreef, omdat ze een hekel heeft aan de wekker) de krachten van de chaos, en zette het kapotgooien de vervloeking in werking.
