Hoe groen zijn heksen?

Wicca is een natuurreligie. Heksen vieren hun feesten dan ook graag in de natuur. Maar hoe natuurvriendelijk of milieuvriendelijk is de gemiddelde heks? Misschien kan daar nog wel iets aan verbeterd worden. Eerst wat theorie, dan een aantal suggesties.

Natuurreligie
Wie wicca ziet als religieⁱ, noemt het meestal een mysteriereligie en een natuurreligie. Mysteriereligieⁱⁱ omdat je zelf priester(es) bent en zelf contact zoekt met het goddelijke. Natuurreligie, omdat in wicca de natuur wordt gezien als de belichaming van het goddelijke, het heilige. De natuur is de plek waarin wij mensen thuishoren, waarvan we deel uitmaken. Het goddelijke staat niet los van de natuur, maar is daarmee verweven. We streven ernaar in harmonie te leven met de natuur. Wicca is als natuurreligie verwant aan druïdisme en (andere) neo-paganistische stromingen, maar ook aan inheemse religies en spirituele tradities. Denk aan Pachamama in de Andes. De seizoenen staan centraal in de vieringen in wicca. We vieren begin en hoogtepunt van de seizoenen, en ook de cyclus van de maan. We herkennen natuurlijke cycli in ons eigen lichaam en veel heksen gaan uit van een holistisch wereldbeeld. Dat gaat ervan uit dat alles met elkaar is verbonden. Het idee dat de aarde zelf een dynamisch systeem vormt waarin alle componenten onderling in interactie zijn, slaat aan bij heksen. Dat ‘Systeem Aarde’ zullen de meesten benoemen als de Gaia-hypothese. Al was het maar omdat James Lovelock de naam van de Griekse godin van de aarde meegaf aan zijn theorie. Het romantische idee van ‘de edele wilde’ leeft niet zo. (De Romantiek is wel een van de bronnen van wicca, volgens Ronald Huttonⁱⁱⁱ). Wel blijft de toespraak^iv van ‘Chief Seattle’ opduiken, ‘Hoe kun je de lucht bezitten?’ Zinnen als “Wij zijn een deel van de Aarde en zij is een deel van ons” spreken ook heksen erg aan.

Verbinding
We vinden het belangrijk ons te verbinden met de energie van het land waar we leven en van de kosmos in het algemeen. Vivianne Crowley verwoordt het zo^v: “De veranderingen in de natuur weerspiegelen maar lopen ook parallel met het veranderende tij in ons leven en onze psyche.”
“Natuurlijke spiritualiteit vereert de wereld van de natuur en ziet het goddelijke eerder in de natuur dan daarvan gescheiden. Er zit goddelijke kracht in elk deel van de schepping, zodat land, zee, sterren, bomen en bladeren stuk voor stuk manieren zijn waarop we het goddelijke in het leven van alledag kunnen zien, die onze gedachten verplaatsen naar wat achter de grenzen van het gewone bestaan ligt. Magie die zuiver als toverkracht wordt beoefend, kan zelfzuchtig en egocentrisch worden. Als deel van onze magie hebben we in ons leven dingen nodig die ons eraan herinneren dat we deel uitmaken van een grotere mensenfamilie die op haar beurt deel uitmaakt van een biosfeer, die weer tot de kosmos behoort. We zijn cellen in het lichaam van de kosmos, die voortdurend krachten uitwisselen met het grotere geheel. Dat geeft ons verantwoordelijkheden maar ook het geschenk van de individualiteit. Ons leven gaat beter en we zijn gelukkiger als we een duidelijk beeld hebben van hoe ons leven met het geheel verbonden is.” De seizoensfeesten zijn een manier om ons af te stemmen op het tij van de natuur.
Ook Phyllis Curott zegt zinvolle dingen over wicca als natuurreligie, op video^vi.

Structuur van wicca
Wicca is nauwelijke ‘georganiseerd’ te noemen. Het kent meer een familiestructuur. In een familie word je geboren, geadopteerd of door huwelijk verbonden aan de bestaande familieleden. In een coven word je ingewijd (of ook wel ‘geadopteerd’ als je al lid was van een andere coven). Ervaren leden van een coven kunnen afsplitsen en een nieuwe coven beginnen, net zoals volwassen leden van een familie een eigen gezin kunnen beginnen. (Daar houdt de vergelijking met een gezin op: covens bestaan uitsluitend uit volwassen, meerderjarige leden. De leiders kunnen jonger zijn en minder levenservaring hebben dan de andere leden van een coven, al hebben ze meestal wel meer ervaring in wicca zelf.) Er is geen overkoepelende organisatie maar alleen een netwerk van groepen en individuen. Daardoor groeit wicca ook organisch. Er zijn wel degelijk wijzigingen ten opzichte van hoe Gerald Gardner wicca aan de wereld presenteerde. Maar die veranderingen ontstaan in de praktijk, en worden vooral doorgegeven aan de ‘nakomelingen’ en niet aan groepen hoger in de stamboom of aan de randen van het eigen netwerk. Net zoals bij een taal die langzaam verandert, kun je zien dat er een gedeelde oorsprong is. Wie een keer op bezoek gaat bij een coven elders op de wereld of in een andere stroming, zal veel kunnen herkennen, ook al gebeuren dingen niet precies hetzelfde. (Grappig te weten dat het Turkse woord voor bijenkorf ‘kovan’ is. Het afsplitsen van een coven heeft wel wat van het vertrek van een zwerm uit een bijenkorf.)

Natuur en milieu
In de wereld van natuur- en milieubescherming wordt er een onderscheid gemaakt naar ‘groen’ en ‘grijs’. Groen staat voor de natuur, en grijs voor het leefmilieu van de mens, de stad, met grijze stoepen en betonnen gebouwen. En het grijs van de rook uit fabrieksschoorstenen en roet en fijn stof uit auto’s. In de praktijk loopt dat echter nogal door elkaar. Natuur in ons land is allang niet meer oernatuur. De meeste bossen zijn aangelegd, en worden gebruikt als park of voor de productie van hout. In het Waddengebied vinden allerlei natuurlijke processen plaats net zoals vele eeuwen geleden, maar er zijn ook dijken op Deltahoogte. De stranden worden opgespoten met zand van elders, omdat de zee anders het hele strand zou wegspoelen. En het nieuwe natuurgebied de Oostvaardersplassen is ontstaan door menselijk ingrijpen, namelijk het aanleggen van de polder Zuidelijk Flevoland. Het gebied was bedoeld als industrieterrein maar door de slechte economie is dat er niet van gekomen. In zeer korte tijd ontstond het moerasgebied dat nu als nieuwe wildernis bekend staat en als natuurgebied beheerd wordt. En waar Nederland goede sier mee maakt in het buitenland alsof het allemaal zo gepland was.

Natuur is overal
Ooit zag heel Nederland er zo uit als nu de ‘nieuwe wildernis’ in de Oostvaardersplassen. Dat was voordat de mens gebieden ging ontginnen voor landbouw. Sindsdien is de grens tussen ‘natuur’ en leefgebied van de mens nogal vervaagd. Omdat de mens het landschap is gaan regisseren, maar ook omdat overal waar mensen wonen, de natuur ook is. Planten groeien tussen de tegels en dringen door het asfalt heen. Een braakliggend terreintje verandert al binnen een paar jaar in een bosje. Als de mensen een stad verlaten, gaat die na verloop van tijd weer geheel op in de natuur. Bekende voorbeelden daarvan zijn Machu Picchu in Peru en Mahendraparvata in Cambodja. (Zoek op ‘Life After People’ of ‘The World Without Us’ voor beelden van een aarde zonder mensen, als de mens ooit uitsterft). En je kunt ‘natuur’ veel breder zien dan alleen planten en dieren. Je kunt er ook het landschap – zoals bergen of de zee – toe rekenen. En de aarde zelf inclusief grondsoorten, stenen en mineralen, en de zon, maan en sterren. En uiteraard de mens. Wij zijn gemaakt uit dezelfde bouwstenen als de rest van de aarde en onderhevig aan de cycli van de natuur. Als er iets grondig fout gaat met de natuur, hebben wij een probleem. De productie van ons voedsel komt in gevaar bij extreme droogte of een grote vulkaanuitbarsting die veel roet in de atmosfeer brengt. Onze huidige landbouw kent veel monocultuur: grote oppervlakten met dezelfde planten, met dezelfde genen. Maar we hebben belang bij biodiversiteit: het bestaan van planten met andere genen, waarvan er altijd wel een aantal bestand zijn tegen plantenziekten. En een grote verspreiding van bloeiende planten, waardoor bijen zich beter kunnen handhaven. Bijen en hommels zijn belangrijk voor de bestuiving van een groot aantal van onze voedselgewassen, zoals fruit. Wicca is ook een vruchtbaarheidsreligie: vier van de acht jaarfeesten^vii hebben te maken met de landbouw, met dierenleven, zaaien en oogsten. Een herinnering aan de tijd dat het hele dorp betrokken was bij – en direct afhankelijk was van – de landbouw in de naaste omgeving.

Stadsheks of plattelandsheks?
Wie op het land woont en werkt, heeft de natuur om zich heen. Dat betekent niet automatisch dat je de natuur beter waardeert dan dat een stadsmens zou doen. Je voelt immers ook de ongemakken van de natuur sneller. Wekenlang ingesneeuwd raken of moeten vluchten voor een bosbrand gebeurt een grotestadsbewoner niet vaak. Je bent misschien eerder vertrouwd met hoe de natuur ‘werkt’ als je er middenin zit, als je er voor je inkomen van afhankelijk bent als boer of tuinder. Als je tenminste kiest voor samenwerken met de natuur, en niet snel grijpt naar bestrijdingsmiddelen. Maar wie in de stad woont en op een kantoor of in een fabriek werkt, verlangt meer naar de natuur. Juist daar komt sinds decennia de toestroom vandaan naar natuurreligies. Opmerkelijk is dat in de Romeinse oudheid het woord ‘pagan’ of ‘heiden’ niet letterlijk ‘bewoner van het platteland’ of ‘aanhanger van de oude religie’ betekende. Het was meer een scheldwoord, zoals ook ‘boer’ nu wel eens gebruikt wordt. “Mensen die buiten de stad leefden, voerden wel rituelen uit van persoonlijke devotie ter ere van de lokale beschermingsgoden van hun huishoudens – zoals de Laren en Penaten. Maar als plattelandsbewoners deel wilden nemen aan religieuze ceremonieën ter ere van belangrijke goden, wandelden ze daarvoor de stad in, net als de mensen deden in het oude Egypte, Judea en Mesopotamië. De paar tempels op het platteland – zoals het orakel van Delphi – waren plaatsen met bijzonder fraaie landschappen en geen rustieke agrarische omgevingen.”^viii Om de goden te eren en stil te staan bij de seizoenen gaan hedendaagse heksen juist vaak naar buiten, naar het bos.

Praktijk
Als je vraagt op welke partij heksen gaan stemmen, dan blijken ze bovengemiddeld veel te stemmen op partijen die het milieu hoog in het vaandel hebben. Als ze al gaan stemmen, want heksen voldoen prima aan het beeld van natuurreligies^ix: de aanhangers houden niet zo van instituties. Er zijn waarschijnlijk ook niet veel heksen lid van milieu-organisaties. Een online-handtekeningenactie ondersteunen doen ze, net als anderen, wel vaak. En ook kwam ik er een aantal tegen bij een demonstratie tegen de macht van de farmaceutische industrie, en wat daarvan de gevolgen zijn voor milieu en mens wereldwijd.
Reclaiming is nauw verwant aan wicca. “De waarden van de Reclaimingtraditie komen voort uit ons fundamentele inzicht dat de aarde een levend wezen is, en dat al het leven heilig en met elkaar verbonden is. Wij zien de Godin als onlosmakelijk onderdeel van de aardse cycli van geboorte, groei, dood, verval en vernieuwing. Onze werkwijze is gebaseerd op een diepe, spirituele toewijding aan de aarde, aan heling, en aan het verbinden van magie aan politiek handelen.”^x Reclaiming zet zich overigens in voor alle vormen van gerechtigheid; of het nu gaat om het milieu, om sociale aangelegenheden, om politieke, raciale, vrouw/man of economische kwesties. Starhawk^xi stond aan de basis van Reclaiming. Zij heeft al vele heksen en anderen begeleid bij grootschalige en vooral ook kleinschalige acties. Ze geeft oefeningen waardoor je leert in je eigen kracht te staan zowel als suggesties voor hoe je zelf een bijdrage kunt leveren. Bijvoorbeeld de rotzooi opruimen in het bos waar je je ritueel uitvoert.

Wat kun je zelf doen?
Je kunt het gebied waar je een ritueel wilt doen zorgvuldig uitkiezen. Een natuurgebied is extra kwetsbaar voor verstoringen. Hoe bijzonderder het gebied is, des te makkelijker kun je het verpesten door planten te vertrappen of er bijvoorbeeld afval achter te laten. Ook natuurlijke materialen doen er een tijd over om te vergaan. Bovendien vormen ze mest voor planten die toch al algemeen voorkomen. In een natuurgebied staan bijzondere planten die aan het terrein zijn aangepast. Op een voedselarm terrein is meer diversiteit aan planten, en daarmee ook aan insecten (vlinders, vuurvliegjes, bijen), vogels en andere dieren. Neem je fruitschillen en de as van je wierook dus mee terug naar huis. Gebruik trouwens heel goede bescherming voor wierook en kaarsen, zodat er geen vonken terecht komen waar ze kwaad kunnen doen. Of laat echt vuur helemaal achterwege als het droog is.
Wil je een lintje aan een boom knopen, dan kun je kiezen voor natuurlijk materiaal in plaats van synthetische stoffen. Liever katoen dan polyester (waar satijnlint van gemaakt wordt), maar nog mooier is om zelf wol te spinnen en te kleuren met natuurlijke kleurstoffen. En knoop het niet zo strak dat de tak geen ruimte meer heeft om te groeien.
Op je altaar binnen of in je eigen tuin kun je kiezen voor natuurlijke materialen en voor gerecycled glas, kringlooppapier en dergelijke. Kaarsen van bijenwas en van plantaardige stearine zijn stukken milieuvriendelijker dan van paraffine (een restproduct van aardolie).
Als je buiten een offer wilt brengen, zorg er dan voor dat het van natuurlijk materiaal is dat snel vergaat. Met een slok wijn of mede, een beetje honing op een blad of wat kruimels van brood of koek breng je eer aan de natuur zonder schade te doen aan de wezens die er wonen. En zonder schade te doen elders op de wereld, zoals voor het delven van halfedelstenen gebeurt. Je kunt ook een gedicht voordragen of een lied zingen. Of de plek schoonmaken van het zwerfafval dat anderen er hebben achtergelaten. Jouw inspanning is ook een offer.
Er zijn werkelijk mensen die op een rituele plek, bijvoorbeeld bij een eeuwenoud monument, rommel achterlaten zoals plastic voorwerpen en de aluminiumcupjes van waxinelichtjes^xii. Of die pentagrammen krassen in de stenen van een megaliet, of een vuurtje bouwen onder een hunebed. Als je graag een pentagram wilt tekenen, doe dat dan op het strand, op het natte zand waar twee keer per dag de vloed overheen stroomt.

Deze meidoorns op Tara zijn bedolven onder persoonlijke voorwerpen. Het was gebruik in Ierland – bij bronnen – om een stukje stof van afbreekbaar materiaal vast te maken met gebed of de intentie te genezen. Als de stof verging zou de wens uitkomen of de genezing tot stand komen. Deze bomen waren tot vier jaar geleden gezond, maar dreigen nu te sterven onder de grote lading aan textiel, maar ook plastic, metaal enz. Een aantal mensen heeft – met respect! – veel van deze voorwerpen verwijderd en roept anderen op om daaraan mee te doen. Zie hun Facebookpagina. Ze doen dit juist omdat Tara heilige grond is.

Vrije toegang?

Wat je waarschijnlijk al doet, is de jaarfeesten vieren. Dat kan binnenshuis of buiten, en op eigen terrein of in de vrije natuur. Nou ja, vrij: in Nederland zijn de meeste natuurgebieden eigendom van iemand die voorwaarden verbindt aan het gebruik. Vaak staat er een bord met deze tekst bij de entree: “Vrije toegang op wegen en paden. Geen toegang tussen zonsondergang en zonsopkomst.” Dat is vooral ter bescherming van het wild, dat in elk geval een aantal uren per etmaal ongestoord wil eten of slapen. Of hun jongen wil verzorgen. In het broedseizoen ben je in veel gebieden ook niet welkom. Wanneer dat is, varieert per soort. Van februari (blauwe reigers en bosuilen) tot augustus (watervogels). Wie de eigenaar is van een terrein, is niet altijd duidelijk. Soms is het de gemeente die bepalingen opneemt in de Algemene Plaatselijke Verordening. In Vlaanderen heeft een hiker uitgezocht^xiii hoe het zit met nachtelijke toegang tot bossen en wildkamperen. Niet alleen aanhangers van natuurreligies zouden graag na zonsondergang in het bos willen komen, maar ook scouts en scholieren op kamp (bij een dropping), waarnemers van sterren en planeten en van dieren, geocoachers, naaktwandelaars, seksrecreanten, jagers, stropers, criminelen, paardrijders, mountainbikers, noem maar op. In een enkel geval is de toegang tot het bos bij nacht vrij, en er worden ook wel nachtelijke wandelingen georganiseerd, maar dat is dan onder begeleiding van een boswachter. Soms laat de boswachter je met rust als je je netjes gedraagt op een plek waar je na middernacht niet mag zijn, maar je kunt ook een bekeuring krijgen (en het verpesten voor een hele groep). Niets belet je om een ritueel te houden voordat de zon onder is, of om een terrein daarvoor af te huren. Veel scoutingterreinen hebben zelfs een vuurplaats, waar je uiteraard alleen een vuur maakt als je weet hoe je dat kan beheersen.

Kennis opdoen
In het Redactioneel van Beltane 2014 schreef ik er al over wat je allemaal in de natuur kunt doen, en hoe je je kennis kunt vergroten. Met een link naar de websites van IVN en de Provinciale Landschappen op de pagina Webwegwijzer in dat nummer. Het is gewoon ook leuk om planten, bomen en vogels te leren kennen, of reptielen en amfibieën. Om sporen van zoogdieren te kunnen herkennen in het bos. Om te weten wat je allemaal met planten (kruiden) kunt doen. Dat was vroeger basiskennis van de heks, de sjamaan, de kruidengenezer en dergelijke waar wij ons zo graag mee vergelijken. IVN, de Landschappen, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer enz. organiseren excursies waarbij je in een middag iets leert over een natuuronderwerp en over een natuurgebied. Bij IVN en KNNV kun je ook cursussen volgen om meer te leren over bijvoorbeeld vleermuizen of paddestoelen. Op de websites Bijenlint, Wilde bijen en Vlinderstichting vind je hoe je bijen, hommels, vlinders en libellen kunt helpen. Dat laatste kan ook als je liever een modeheks bent op hoge hakken 🙂