De mythe van het tarantisme als wedergeboorteritueel – 2

Dit vervolg op het eerste deel van het artikel over tarantisme (door Luna Verde) behandelt het als antropologisch en cultuurverschijnsel.

4 – Het Oude Griekenland, rituelen en cultussen uit de oudheid en hun invloed op folklore en cultuur in Zuid-Italië

Opvallend veel van de elementen van het recente fenomeen van het tarantisme, waarin de figuur van de christelijke Sint Paulus sinds de Middeleeuwen als genezer centraal staat, zijn terug te vinden in Oud-Griekse rituelen, die bestonden al eeuwen voor het christendom. In deze context kunnen wij de theorie plaatsen van verschillende antropologen en etnologen die beweren dat het tarantisme een veel oudere geschiedenis heeft dan de Middeleeuwen, hoewel documentatie van historici over een fenomeen met deze specifieke benaming niet eerder dateert dan de zeventiende eeuw, toen de medicus Epifanio Ferdinando en anderen een eerste poging deden tot wetenschappelijke analyse van het fenomeen.

Een ander belangrijk document dateert ook zeventiende eeuw, toen de Duitse Jezuïet, musicus en egyptoloog A. Kircher een gedetailleerde beschrijving van het ritueel beschreef in zijn studie over het fenomeen dat toen nog plaatsvond in de open lucht.

Ook opvallend en heel belangrijk is hoe de recente gevallen die geregistreerd werden door de etnoloog en antropoloog De Martino, blijken vereenvoudigd, kaler en daarom verschillend zijn ten opzichte van de beschrijving van het document van Kircher. Volgens Epifanio Ferdinando, Baglivi en Kircher zijn de tarantati “motum pensile amant”, oftewel ze houden van een schommelende, hangende beweging, net als de spin die aan zijn web hangt.

In recentere studies van de psychiatrie werd tarantisme in de meeste gevallen als een massahysterie afgedaan, maar er werd vaak geen rekening gehouden met de invloed van het katholicisme. Dat het laatste onderdeel van het ritueel in het kathedraal van Sint Paulus in Galatina plaatsvond, heeft vele van de oudere elementen van het ritueel laten verdwijnen, en zonder die elementen was het onmogelijk om andere antropologische en/of etnologische uitleg eraan te koppelen. Het besef van dit aspect is in moderne tijden ook bij de ‘slachtoffers’ praktisch afwezig, en de uitvoering van het ritueel kan alleen geplaatst worden in de christelijke cultus van Sint Paulus. Er is dus duidelijk geen bewustzijn van een continuïteit van oudere cultussen.

Belangrijk is ook te weten dat in het verre en recente verleden het tarantisme, en praktijken die veel erop leken, bekend waren in heel Zuid-Italië en andere landen in het Middenlandse Zeegebied, en niet alleen in Puglia.

Het Zuiden van Italië is langdurig een kolonie van Griekenland geweest in de Oudheid (Magna Graecia): cultussen en vormgeving van rituelen werden veel door de Griekse cultuur beïnvloed.

Het symbolisme van de beet, van het planten- en waterscenario, van de schommel, de spiegel, de giftige dieren en hun verschillende kleuren, de spiegel en het zwaard en de bevrijding door middel van muziek en dans zijn allemaal terug te vinden in beschrijvingen over rituelen en verhalen van oude historici, dichters en schrijvers, en refereren aan oude mythes, cultussen en legendes.

Er zijn veel voorbeelden waarmee duidelijk wordt dat er een samenhang is tussen die beschrijvingen en tarantisme. Nicander, priester van de cultus van Apollo, dichter en medicus, vertelt over de razernij van vrouwen die gebeten worden door giftige dieren (schorpioenen, slangen, spinnen) en hoe de kleur van het dier de symptomen bepaalt (wit is tamelijk onschuldig, rood geeft koorts en dorst, en zwart delirium); Plinius vertelt over een fenomeen waarin de lokale bevolking van Latmos, en met name bijna alleen de jonge vrouwen, gevoelig was voor het gif van een bepaalde schorpioen, terwijl buitenlanders er geen last van hadden. In Puglia werd algemeen gedacht dat alleen het inheemse volk bezeten kon raken door het gif van de tarantula.

In een fragment van Aischylus die over de godin Lyssa vertelt (Lyssa is de personificatie van razernij, woede, hondsdolheid etc.; haar angel wordt ‘pijl van de schorpioen’ genoemd: in de mythe van Io, de maagdpriesteres die door Zeus wordt verleid en later in een koe veranderd om haar te vermommen, zorgt de jaloerse godin Hera dat zij gebeten wordt door een paardenvlieg en hierdoor doelloos blijft rennen, vergezeld door de obsessieve melodie van de herder Argo door bossen en stranden, totdat ze bij de wateren van de rivier de Nijl bevrijd wordt van haar bezetenheid door de kracht van de wateren en de bomen. Een vergelijkbare scenario wordt in de studie over tarantisme van de medicus Nicola Caputo (18de eeuw) beschreven. Vroeger werden de rituelen in de buitenlucht gehouden en de mensen kwamen bij boomgaarden of bossen, waar een waterbron, een rivier of een meer was. De bezetene werd met een koord, misschien bij de voeten in een boom gehangen, of zat op een bewegende schommel tot dat zij een soort extase had bereikt die haar tot een genezing of bevrijding zou brengen.

Deze elementen zijn de zelfde in het Menadisme en alle orgiastische praktijken binnen de cultus van Dionysos en Bacchus, waarin de ‘oistros’ zich manifesteert: het woord Estrus komt uit het Grieks οἶστρος, vertaalbaar met het woord uitzinnigheid maar ook horzel, beet. Belangrijk is in deze context dat dit soort rituelen en de mythes die eraan gekoppeld zijn hun wortels hebben in de puberteits/ initiatie-rituelen van de prehistorie, die later werden opgenomen in mysterie-cultussen.

Een ander element dat eerder centraal stond in het ritueel, was dat van de schommel: volgens het document van Kircher hingen de tarantati door middel van koorden aan bomen en ze bleven lang schommelen, omdat de ritmische beweging helend werkte.

In Delphi werd na de lange epidemie van zelfmoordgevallen tussen de Attische maagden het feest van de ‘aiora’ geïntroduceerd: op de tweede of derde dag van de Anthesteria, het feest van de prille lente, een feest dat het oude jaar afsloot (negativiteit verdrijven, verering van voorouders en voorspoed voor het nieuwe jaar). Volgens een van de theorieën verbeeldden de maagden het afscheidsmoment van hun vader (in de mythen was de vader van Erigone dood en ze pleegde zelfmoord) en de vervanging hiervan met een eventuele bruidegom. De maagden schommelden in bomen, mogelijk met hun hoofd naar beneden, totdat ze een extase bereikten. Dit symboliseerde de overgang tussen leven en dood, en duidt op mogelijke, oudere mensoffers uit het Neolithicum of eerder, oftewel vruchtbaarheidsrituelen.

In het boek van de Wetten van Plato wordt de theorie geïllustreerd waarmee men orde kan scheppen tussen de angsten van de pasgeborenen met een schommelende beweging, om de bewegingen van de ziel te reguleren, hetzelfde dat in de Dionysische rituelen gebeurt. Slaapliedjes hebben daarom meestal een schommelend ritme.

Al deze elementen zijn ook terug te vinden in het mythe van Arachne, de weefster die Athena uitdaagde in een wedstrijd en door de godin werd gestraft: zij sloeg het meisje op haar voorhoofd met een buxustak en veranderde haar in spin toen ze naar het bos rende om zichzelf op te hangen in een boom in een zelfmoordpoging.

In de oudere rituelen van tarantisme had de spiegel een belangrijke rol als voorwerp dat gebruikt wordt door een ‘bruid’ die zich voorbereidt, net als in de liturgie van de Villa dei Misteri in Pompeii voor de mystieke bruiloft met de god Dionysos, want de vrouwen die bezeten werden door de spin moesten zich als ‘bruid’ van Sint Paulus kleden (Kircher).

5 – Invloed van het christendom op de folklore van Puglia

Het is helaas heel lastig om sporen van nuttige informatie en bewijzen te vinden om reconstructies te kunnen maken van rituelen die beschreven worden als episodes van tarantisme in middeleeuwse bestiaria en medische documenten voor de zeventiende eeuw.

De taranta en haar giftige beet verschijnen in middeleeuwse verslagen van de periode van de Kruistochten, toen het Normandische leger aangevallen werd in Sicilië door giftige spinnen bij een kamp in de regio van Palermo (‘Historia Sicula’ van G. Malaterra, anno 1064): de soldaten werden in een lauwwarme oven gelegd, een praktijk die terug te vinden is in Sardinië tot het heel recente verleden, in de argia-rituelen.

Het oudste document dat specifiek de tarantula noemt en een ritueel beschrijft dat veel elementen van de recentere uitvoeringen heeft, is een onderdeel van het ‘Sertum papale de venenis’ (anno 1362). In de beschrijving van het genezingsproces komt vrolijke muziek aan bod, het eten van verschillende soorten vlees, wapens, gekleurde linten en geurige kruiden en hars.

De regio van Puglia ligt in een deel van het Middenlandse Zeegebied, dat eeuwenlang theater is geweest van de botsing tussen christendom en islam, toen epidemieën en oorlogen en de angst van de bevolking voor de dood langdurig en sterk aanwezig bleven en zich diep geworteld hebben in de folklore: een exorcisme tegen ziekte en bezetenheid was in tijden toen medicijnen weinig konden doen tegen de zwarte dood symboliseerde de wedergeboorte sterker dan ooit.

Voor de cultus van Sint Paulus zich vestigde, werden andere heiligen benaderd door mensen die verschijnselen van vergiftigingen hadden (hydrofobie, slangenbeten of beten van andere dieren of fantastische wezens als bijv. de basilisk; of epilepsie en andere zenuwaandoeningen of dwangmatige, epidemische gedragsstoornissen), zoals Sint Vitus, waarvan de cultus heel belangrijk was in Noord-Europa: “Vitus is de beschermheilige van dansers, zangers en epileptici, en schutspatroon van Het Gooi. Zijn naamdag is op 15 juni. Zijn relieken worden sinds 836 bewaard in het Duitse Corvey. Hij gaf zijn naam aan het syndroom sint-vitusdans.” (Bron: Wikipedia).

De relatie tussen deze cultus en de middeleeuwse massa-epidemieën overlapte met de sporen van de orgiastische cultussen en het menadisme van de Oude Wereld voor het Christendom. Het nieuwe religieuze model moest een tijdelijk compromis sluiten om deze praktijken te kunnen tolereren, in de hoop dat de essentie ervan zou veranderen. Sint Paulus hoorde bij een ander hiërarchisch systeem, waarin God boven Christus staat, Christus boven de man en de man boven de vrouw: de vrouw moest haar hoofd bedekken tijdens de liturgie, en toont een heel ander gedrag van die van de menades. Toch blijft in het ritueel van het tarantisme het element van dans met overdreven en vaak expliciete seksuele bewegingen centraal staan. Sint Paulus wordt vaak afgeschilderd met een zwaard of staf waar omheen een slang gewikkeld is, net als de Oud-Griekse god van de geneeskunde, Asclepios. Sint Paulus had het gif van de slangen overleefd op het eiland van Malta, en daarom werd soms water met zand of aarde uit Malta als geneesdrankje gebruikt voor de tarantati (in de meeste gevallen niet authentiek, opzettelijk als placebo of simpelweg als oplichterij).

Het ritueel dat eerder buiten werd gehouden, begint in recentere tijden binnen. Na enkele dagen, als het slachtoffer naar de kapel gebracht wordt om de heilige te bedanken voor de genezing, vindt de laatste dans plaats op het plein en dan in de kerk, waar alleen familieleden mee kunnen (de andere dorpelingen moeten buiten wachten) en er wordt na het dansen een soort rituele dood verbeeld, en de muziek brengt haar tot wedergeboorte. Op het platteland werden de oogstfeesten waarin de collectieve psychische onrust zich manifesteerde sterk onderdrukt en aangepast door de Kerk. Het feest van Sint Vitus en van Sint Johannes waren heel dicht bij elkaar op het kalender (15 en 24 juni) en de pogingen tot onderdrukking van dans- en muziekrituelen onder de boeren lukten niet helemaal.

Als wij kijken naar de beelden in de documentaire van De Martino, kunnen we zien hoe tarantisme in een soort doodstrijd verkeerde: in de kapel werden de tarantati bij elkaar verzameld, en hun crisissymptomen manifesteerden zich, maar er was geen muziek, geen dans, geen gekleurde linten: hooguit deden de slachtoffers enkele pogingen tot ritmisch bewegen en gezang en later kropen ze over de vloer heen, hadden last van misselijkheid en af en toe zeiden ze een gebed op: er was geen logische volgorde, net alsof er een mozaïek uit elkaar was gevallen, waarvan enkele stukjes opgeraapt werden. Typisch van dit crisismoment was de kreet “aiiiii”, waarbij de tarantati op het altaar of op andere onderdelen van de kerk klommen; ze ramden tegen de tralies van de nis van Sint Paulus, werden gedragen door familieleden en in sommige gevallen gaven ze over of urineerden op de grond: het tarantisme als fenomeen was dus beroofd van zijn waardigheid, van zijn symboliek, en werd verlaagd tot zelfstandige episodes waar de historicus bijna niets meer te vertellen kon hebben en de psychiater zijn plaats innam. Bijgeloof en persoonlijke elementen van behoefte aan aandacht, hysterie en sociale frustraties waren ook op dit punt bepalend voor deze uitingen.

Na de gratie die ontvangen werd door Sint Paulus, dronken de tarantati het water uit de heilige put, en lieten een vaak behoorlijk hoog offer in geld achter bij een kluis van de kapel. Sommige boeren werden door deze hoge kosten, die zich ieder jaar herhaalden, geruïneerd, ook omdat de musici daarbij steeds hogere bedragen vroegen voor hun exorcismes, en dit soort musici werd steeds lastiger te vinden, omdat dat mannen die nog hun krachten konden gebruiken emigreerden naar Noord-Italië, Noord-Europa, Amerika of Australië. Het boerenland bloedde dood, en hiermee verdwenen de tradities van het boerenvolk.

6 – Sporen van tarantisme in moderne muziek en dans (neo-tarantisme)

De hedendaagse context van de populaire muziek in Salento zorgt ervoor dat er een interessante verschijning van rituelen uit het verleden ontstaat. In de jaren ’90 kende de muziek en dans van tarantisme een grote boom bij concerten en festivals, en nog later ook in de night club scene. Fans van allerlei generaties volgen dit genre. Bij evenementen is duidelijk dat de drang tot dansen onweerstaanbaar is, bijna alsof mensen voor een avond ’tarantati’ worden. Het verschil is dat het tegenwoordig een simpele en bewuste keus tot plezier maken is, of hoogstens een zoektocht naar ‘altered states of consciousness’, ofwel andere vormen van bewustzijn, om toerisme aan te trekken en geld te verdienen. Voor de tarantati in het verleden was het dansen de enige weg tot genezing.

Zou de promotie van tarantulamuziek misschien politieke en etnische doeleinden hebben in hedendaagse herbelevingen van het fenomeen? Of is het mogelijk dat de kracht van deze muziek gebruikt kan worden voor algemene geneespraktijken en welzijn? Volgens de meesten is het antwoord nee: tarantisme is niet meer verweven met een veelbetekenend geloofspatroon. In grote lijnen zou men kunnen beweren dat de veranderde staat van bewustzijn die eigen is bij andere healing-praktijken ook in tarantisme te vinden is, maar de context waarin tarantisme zich manifesteerde is verdwenen met de grote sociale en economische verandering van de landbouw, en jongere generaties hebben weinig besef van die realiteit.

Aan de andere kant laat een betere focus op de individuele ervaringen van deelnemers van tarantismerituelen en neo-tarantisme-optredens zien dat een therapeutische functie mogelijk is bij beide. Ook al zijn er grote verschillen tussen inhoud en context van tarantisme en neo-tarantisme en ook al is het doel nu heel anders dan in het verleden. De deelnemers maken kans op nieuwe ervaringen omtrent de waarneming van het zelf en de perceptie van anderen, en deze kunnen een brug zijn tot het verleden: cultuur, natuur en bovennatuurlijke aspecten.

Hoewel omstandigheden onveranderlijk zouden zijn, kan de perceptie ervan toch veranderen. Muzikale therapie kan over het algemeen een gevoel van eenzaamheid, fragmentatie en onvolkomenheid veranderen in erbij horen, eenheid en volkomenheid. Ook de tarantula van de afgelopen eeuwen zorgde voor een gevoel van reïntegratie van het individu in het grotere netwerk van de dagelijkse realiteit.

Religie is altijd de ruimte geweest waarin trance plaatsvond. In de Westerse moderne maatschappij heeft de trance een deel van haar macht verloren, en verplaatst zich nu in andere contexten, buiten de heilige rituelen. De massa heeft toegang tot ervaringen die lijken op het soort dat vroeger alleen voor de ingewijden beschikbaar was, maar geen verbinding heeft met het goddelijke zijn.

Is het dus mogelijk een parallel te vinden tussen de trance van een tarantata en de moderne ‘altered state of consciousness’? Volgens de Franse etnoloog Lapassade is dit een lastig punt waarmee hij het niet helemaal eens is: passie en gevoel worden vervangen door oppervlakkige, niet-communicerende slaap van het intellect, omdat de zintuigen worden verdoofd of onnatuurlijk geprikkeld.

De enige mogelijke verbinding tussen de trance van de boeren tijdens de rituelen en de moderne behoefte aan andere dimensies is een soort vlucht uit de dagelijkse sleur en frustraties, maar de groei van het muzikale fenomeen en de gerelateerde evenementen is niet zozeer een behoefte aan trance maar meer aan sociale gelegenheden en gezelligheid: het publiek is erg gemengd, ouderen, families met kinderen en jongeren vieren samen feest.

Er is ook trouwens een toeristisch element, een handige business bij deze evenementen die steeds populairder worden ook in andere regio’s en zelfs in het buitenland. In Amerika, bijvoorbeeld, is de Italiaanse Alessandra Belloni bekend om haar fascinerende theater- en muziekvoorstellingen: zij geeft ook muziekopleidingen en therapeutische workshops waarin de pizzica en andere mediterrane soorten muziek gebruikt worden om psychische en lichamelijke kwalen te helpen genezen.

BIBLIOGRAFIE:

• La Terra del Rimorso, door Ernesto De Martino. Uitgever Il Saggiatore, 1961.
• Morte e pianto rituale nel mondo antico, doot Ernesto De Martino. Uitgever Bollati Boringheri, 1958
• Il mondo magico, door Ernesto De Martino. Uitgever Bollati Boringheri,1973
• De Tarantulae anatome et morsu, door Nicola Caputo, 1741
• La Pizzica, la Taranta e il Vino, il pensiero armonico, door Pierpaolo De Giorgi. Uitgever Congedo, 2010
• Tarantismo e Rinascita, door Pierpaolo De Giorgi. Uitgever Argo, 1999

LINKS:
Pino Zimba e Zimbaria – Lu baciu – Pizzica (YouTube)
La Tarantata – Pizzica salentina (YouTube)
Tarantism: A rythm for your soul (YouTube)
Women in the folk traditions of the Salento: ‘Tarantismo’ (PDF)
Dossier Tarantismo e salento, tra storia e presente

MUZIEK
Concertone de La Notte della Taranta 2011: Pizzica di S. Vito (YouTube)
Notte della Taranta – Indiavolata – Mauro Durante (YouTube)
Pizzica di San Vito (YouTube)

AFBEELDINGEN
– Afbeelding 1 in deel 1
– Afbeelding 2 in deel 1
– Afbeelding 1 hierboven
– Afbeelding 2 hierboven.