Haar en hoofdzaken

In veel religies en godsdiensten gelden regels voor de haardracht. Hoe zit dat bij wicca – kun je zelf bepalen hoe je je haar draagt? Zijn daar andere voorschriften waaraan je je moet houden?

Al heel lang loop ik met het idee een artikel te schrijven over haar. Hoofdhaar met name, en misschien ook wel lichaamsbeharing. Of je het moet laten groeien of juist weghalen. Het zou natuurlijk een korte cultuurhistorische studie worden, met verwijzingen naar meer literatuur. In plaats daarvan wordt het dit persoonlijke verhaal. Want hoe je je haar draagt is niet alleen cultuurgebonden, maar hangt ook nauw samen met je eigen identiteit. En het gaat niet alleen meer over haar, maar ook over voorschriften.

Als kind viel me op dat alle getrouwde vrouwen kort haar hadden, vaak gepermanent. Misschien moest je daar niet per se getrouwd voor zijn, maar was het een voorschrift voor alle volwassen vrouwen boven een bepaalde leeftijd. Moeder, oma’s, buurvrouwen, tantes. Een afschuwelijk vooruitzicht voor een meisje dat na lang zeuren eindelijk lang haar had. Triviaal als het lijkt, maakte ik me er echt zorgen over. Het kwam pas goed toen ik een vrouw ontmoette die al duidelijk op leeftijd was, met rimpels in haar gezicht en grijzend haar, die dat haar lang droeg. Zij werd mijn eerste rolmodel, nog vóór de brugklas, en voordat andere zaken belangrijk zouden worden als voorbeeld voor mijn leven. Misschien was deze vrouw haar tijd niet vooruit, maar leefde ze juist nog naar de mode van haar moeder en grootmoeder. Ooit hadden volwassen vrouwen immers wel lang haar, in een mooie wrong, in een knotje of als vlechten op het hoofd gebonden. Maar wat ze mij leerde, was dat je je eigen keuzes kunt maken, en niet moet aansluiten bij wat ‘iedereen’ doet.

Er zijn meer mensen die graag willen afwijken van wat gebruikelijk is, en dat met hun haardracht uitdrukken. De Beatles en hun fans zetten een trend, waarna het haar van sommige jonge mannen steeds langer werd. De hele groep werd door brave huisvaders uitgemaakt voor ‘langharig werkschuw tuig’, ook degenen die wel een baan hadden kunnen vinden. Later kwamen de afrokapsels, de hanekam van de punkers en het kale hoofd van de skinheads, om maar een paar groepen te noemen. Niet alleen met je kapsel, maar ook door je haar te bedekken kun je afwijken van de ‘mainstream’. Aanhangers van de monotheïstische godsdiensten vormen niet meer de dominante stroming in onze cultuur. Bij orthodoxe groepen kun je aan de haardracht zien dat mensen hierbij horen.

Eenmaal meerderjarig viel me op dat veel volwassen vrouwen hun haar blijven dragen zoals het in de mode was op het moment dat zij hun plaats vonden in de maatschappij. Voor een generatie eerder was dat vaak de periode waarin ze hun man ontmoetten en trouwden. Degenen die bleven variëren met de lengte, kleur en stijl, waren zij die niet gelukkig waren met hun leven, die bleven zoeken naar een partner, een beroep of anderszins. Of zij waren meer geneigd om aan de nieuwste mode mee te doen dan de andere vrouwen, degenen die jarenlang aan dezelfde stijl vasthielden. Voor mij was het vrijheid om zelf te kiezen om mijn haar te dragen zoals ik het wilde: lang, soms in een ‘paardestaart’ of opgestoken. Maar in de cirkel altijd los.

Toen ik kennismaakte met heksen, bleken de vrouwelijke heksen bijna allemaal lang donkerbruin haar te hebben. Net als ik. Gelukkig, want het leek bijna een voorwaarde om bij de club te mogen. Misschien was het toeval dat er bijna geen blonde heksen bij waren. Maar dat ze bijna allemaal lang haar hadden, en bovendien loshangend, was wel een keuze. Omdat dat het meest natuurlijk is? Omdat onze rolmodellen uit vroeger eeuwen lang haar hadden? Of was het weten – of aanvoelen – dat vrouwen met lang haar magische kracht hebben? Dat werd tenminste aangenomen, in de tijd dat gewone mensen nog in heksen geloofden. Je moest een heks kaal scheren om haar onschadelijk te maken. Bij mannen zetelde de fysieke kracht in het haar. Denk maar aan het verhaal van Samsom en Delilah: hij verloor zijn kracht toen zij – nadat ze er op slinkse wijze achter was gekomen wat zijn geheim was – tijdens zijn slaap zijn haar afknipte.
Het was zelfs ooit beleid van het Nederlandse gezag in Indië om gevangen Molukkers hun haar af te knippen. Ze ontdekten dat gevangenen foltering doorstonden, maar direct bekenden toen de schaar tevoorschijn kwam om hun haar te knippen.

Een wijd verbreid geloof is dat het haar een van de zetels is van de levenskracht. Daarom is het zo gevaarlijk om haar (en nagels) af te knippen, en zeker om het achter te laten waar een tovenaar het te pakken zou kunnen krijgen. In sommige culturen moet je haren die afgeknipt zijn, of die in je kam achterblijven, zorgvuldig wegdoen, bijvoorbeeld door ze te begraven. In andere culturen moet je ze juist bewaren op één plek, zodat je compleet bent op de ‘dag des oordeels’. Het taboe op knippen is des te groter bij ‘heilige’ mensen, die meer te verliezen hebben en dus kwetsbaarder zijn voor magie. De makkelijkste manier om het gevaar te vermijden, is het haar in het geheel niet te knippen.

De magie die je kunt bedrijven met haar, nagels, enzovoorts is sympathetische magie. Die gaat ervan uit dat er een link blijft bestaan tussen het levende lichaam en de ervan afgescheiden onderdelen. Het haar staat voor de persoon op wie het groeide, en als je het haar iets aandoet, treft dat die persoon. Wie het haar van een ander bezit, heeft macht over diens ziel. Voor geliefden was het een teken van vertrouwen elkaar een haarlok te schenken. (En in geval van verraad kon die lok gebruikt worden voor wraak!)
De magie van het binden en losmaken van het haar heeft ook te maken met de scheppende en vernietigende kracht van de natuur of het weer. Het knippen van haar zou onweer veroorzaken, en Schotse meisjes met een varende broer mochten hun haar niet knippen zolang hij op zee was.

Er bestaan allerlei religieuze en culturele voorschriften rondom haar. Mannen en vrouwen worden geacht hun haar te scheren of te laten groeien, het op te binden of te bedekken. Monniken scheren hun hoofd kaal – de tonsuur – en in India doneren vrouwen en ook wel mannen na een pelgrimstocht hun haar in een tempel als symbolische overgave van hun ego.
Ook het lichaamshaar moet er soms aan geloven. In Egyptische tempels was het gebruikelijk om het okselhaar te scheren, heb ik weleens gelezen. Priesteressen moesten immers schoon zijn tijdens rituelen. Er was toen al een ontharingsmiddel met onder meer was en honing als bestanddelen.
Bij mannen gelden voor snorren en baarden vaak vergelijkbare regels als voor hoofdhaar, maar mannen kunnen er ook van alles mee uitdrukken.

Het afscheren van haar is ook gebruikt als middel om wraak te nemen. Direct na de Tweede Wereldoorlog werd in het openbaar het haar afgeschoren van vrouwen die een relatie met een Duitser hadden gehad, of daarvan werden verdacht. De straf bestond niet alleen uit dat moment van vernedering, maar ook in de zichtbaarheid van de (vermeende) wandaad in de periode erna.
Niet altijd is kaalheid een gevolg van een beslissing van jezelf of anderen. Het kan het gevolg zijn van een ziekte of een bijwerking van een behandeling tegen kanker. Bij vrouwen wordt verlies van haar vaak gezien als verlies van hun vrouwelijkheid, hun schoonheid. Mannen die kaal worden, worden echter nog wel degelijk als mannelijk gezien. Juist een grote hoeveelheid van het mannelijk hormoon testosteron kan vroegtijdige kaalheid tot gevolg hebben. Hippocrates koppelde kaalheid aan viriliteit.

Tegenwoordig mag je gelukkig zelf uitmaken wat je doet met je haar. Of je nu man of vrouw bent, jong of oud: je kunt aansluiten bij de mode die je aanspreekt, of bij geen enkele mode. In sommige beroepen moet je je haar knippen of bedekken om hygiënische of veiligheidsredenen en er zijn nog voorschriften in sommige godsdiensten.

Was het een voorwaarde om lang haar te hebben om ingewijd te kunnen worden in wicca? Welnee, destijds niet en ook nu niet.* In wicca is de eigen verantwoordelijkheid van de heks een van de belangrijkste uitgangspunten. Dat rijmt niet met voorschriften omtrent je uiterlijk. Als iemand meent je dat soort eisen te kunnen stellen, moet je ernstig overwegen of je wel met hem of haar in zee wilt. Je hoeft niet meteen weg te lopen met het idee dat alle covens onzinnige regels stellen. En zelfs bij deze coven kan er iets achter zitten waar je nog niet aan gedacht hebt. Misschien is het een test: hoe ver ben jij bereid te gaan om ingewijd te worden? Lever je daarbij je gezonde verstand in, of blijf je kritisch en vraag je gewoon waarom een eis gesteld wordt?

Niet alle regels zijn onzinnig. Om samen te kunnen werken in een groep, stellen mensen vaak regels op. Soms ongeschreven, onuitgesproken. Soms heel vanzelfsprekend. Ouders van jonge kinderen willen weten waar die zijn. Als je bij een vriendje gaat spelen, moet je dat dus even zeggen. In een gezin of woongroep moet je het laten weten als je niet mee-eet op dagen waarop je thuis wordt verwacht, of als je wel mee-eet als de sporttraining niet doorgaat. Gewone spelregels.
In wicca is er bijvoorbeeld de regel dat wat er binnen de coven gebeurt en wat er daar besproken wordt privé is. Daar praat je niet over met anderen, of hooguit – en niet eens over alles – met je levenspartner. Ook kan er van je verlangd worden dat je in principe alle bijeenkomsten van de groep bijwoont. Er wordt ‘commitment’ gevraagd; het is geen gezelligheidsvereniging maar je verplicht je ergens toe als je lid wordt van een coven. Alleen al om praktische redenen: als er sprake is van een trainingscoven is het handig als iedere nieuweling erbij is als er iets wordt uitgelegd.

Het is aan jou om uit te maken of je je wilt conformeren aan dit soort eisen en om te bepalen of regels zinnig zijn of niet. Gooi het kind niet weg met het badwater! Een groep die perfect aansluit bij jouw idealen bestaat waarschijnlijk niet. Net zo min als de ideale partner of de volmaakte baan. Gebruik je hersens en je intuïtie – en eventueel een ‘second opinion’ – om te bepalen met wat voor groep je te maken hebt voor je je erbij aansluit. En als je de wereld wilt laten weten dat je voor wicca gekozen hebt, dan hoef je dat niet met je haar te tonen. Je kunt ook een heksenhoed opzetten!

*Onlangs was er op Pagan-Wiccan-About.com wel sprake van een groep die juist die eis stelde. Een vrouw die vanwege de veiligheid op haar werk haar haar kort moet houden, vroeg of het waar was dat je in wicca lang haar moet hebben. Patti Wiginton geeft zelf uitgebreid antwoord op deze vraag. http://paganwiccan.about.com/od/faq/f/Hair-Length-and-Religion.htm.