De Vlam voor Vrede – drie koorden als zinnebeelden van verbinding: links het LHBTQIA+-koord, in het midden het vredeskoord, rechts het bezielde verbindingskoord.
Het onderwerp inclusiviteit en diversiteit heeft mijn bijzondere aandacht. Dit is deels persoonlijk: ik ben een vrouw, ik heb al dertig jaar een chronische, beperkende ziekte, ik ben neurodivergent en inmiddels op leeftijd. Daarnaast is er mijn rol als vredeswever. Met de Vlam voor Vrede, een internationale en inclusieve heidense gebedskring, voeren we al jaren verbindende rituelen uit, de laatste jaren ook met specifieke aandacht voor inclusiviteit en diversiteit.
Kort gezegd betekent inclusiviteit dat iedereen, ongeacht afkomst, gender, seksuele oriëntatie, geloof of beperking, zich welkom en gerespecteerd kan voelen. Diversiteit verwijst naar de erkenning en waardering van de verscheidenheid aan achtergronden, standpunten en ervaringen binnen een gemeenschap.
Telkens opnieuw besef ik hoeveel ik nog te leren heb, en hoe weinig ik er eigenlijk over weet. Dat was ongeveer was vier jaar geleden de aanleiding om het initiatief te nemen voor een Engelstalige podcast, die The Wyrd Thing zou gaan heten. Het Oud-Engelse woord wyrd betekent ‘lot’ en veranderde in de loop der tijd in weird. De uitspraak bleef hetzelfde, maar de betekenis verschoof naar ‘vreemd’. Onze keuze voor de naam lichten we op onze website als volgt toe: “We konden deze woordspeling niet weerstaan, omdat velen van ons – mensen die zich niet binnen de norm voelen passen – als weird worden gezien door de meerderheid, terwijl alle mensen gebonden zijn aan hun persoonlijke lot.”
Wat volgt, zijn mijn zienswijzen als mens en Germaans heiden.
Het is lastig om in algemene termen over heidendom en paganisme te spreken, omdat beide brede verzamelbegrippen zijn voor verschillende stromingen, zoals wicca, hekserij, druïdisme en Germaans en Keltisch heidendom, elk met hun eigen benaderingen. Inclusiviteit en diversiteit overstijgen echter deze verschillen en zouden in alle stromingen vanzelfsprekend moeten zijn en de nodige aandacht krijgen.
Heidendom en paganisme kennen een verbondenheid met het verleden en zijn tegelijkertijd levende en groeiende spirituele stromingen. Hopelijk staan vele van hun aanhangers open voor de diversiteit van vandaag de dag. Inclusiviteit is immers geen bedreiging voor authenticiteit. Het betekent namelijk niet dat bestaande werkwijzen en tradities zomaar overboord gegooid moeten worden, maar wel dat het nodig is om na te denken over hoe deze aansluiten bij de wereld van vandaag en van morgen. Inclusiviteit en diversiteit zijn een verrijking, ook voor heidendom en paganisme en dit houdt deze toegankelijk voor toekomstige generaties. Jonge mensen pakken het misschien heel anders aan dan wij, en dat is goed. Als oude rotten kunnen wij hen daarin ondersteunen met onze levenservaring en kennis over onze stromingen.
Veilige ruimte
Inclusiviteit betekent actief zorgen dat iedereen zich welkom en gehoord kan voelen, ongeacht fysieke mogelijkheden, neurodivergentie, gender, afkomst of andere kenmerken. Diversiteit gaat over het erkennen en waarderen van verschillende manieren van denken, voelen en waarnemen binnen een samenleving, gemeenschap of groep. Dit vraagt onder meer om bewuste keuzes in taal, toegankelijkheid en structuren, met aandacht voor mogelijke barrières. Drempels of barrières zijn obstakels die mensen belemmeren om volwaardig mee te doen, bijvoorbeeld door fysieke, sociale, financiële of communicatieve uitsluiting.
Een veelgehoorde term is safe space, oftewel een veilige ruimte: een omgeving waarin mensen zich welkom, gerespecteerd en geaccepteerd kunnen voelen, zonder angst voor discriminatie, oordeel of uitsluiting. Het biedt ruimte om jezelf te kunnen zijn, kwetsbaarheid te kunnen tonen en ervaringen te delen, zonder angst voor negatieve gevolgen. Het creëren van zulke veilige ruimtes is essentieel om open communicatie, vertrouwen en wederzijds respect te bevorderen. Dit stelt vooral mensen uit gemarginaliseerde groepen in staat om volwaardig deel te nemen aan gesprekken en activiteiten. Een veilige ruimte draagt bij aan het welzijn van de hele gemeenschap en kan diepere verbindingen mogelijk maken.
Niets over ons, zonder ons
De Engelse uitspraak Nothing about us, without us (‘Niets over ons, zonder ons’) is wat mij betreft essentieel. Werkelijke inclusiviteit houdt in dat degenen die te maken hebben met uitsluiting of barrières niet alleen onderwerp van gesprek zijn, maar zelf een stem hebben en juist ook mede bepalen hoe een gemeenschap of groep open, toegankelijke en veilig kan worden vormgegeven. Een van mijn motto’s in dezen is: praat met mensen in plaats van over mensen.
Al ruim 15 jaar ben ik als ik zelfstandig wil reizen aangewezen op speciaal vervoer en bij het reizen met de trein nog bijna altijd op in- en uitstaphulp om met mijn scootmobiel de trein in en uit te kunnen rijden. Kort geleden had ik een leuk gesprek op een station met een jongeman die mij kwam helpen bij het instappen. Hij vertelde dat hij dit werk nu een paar jaar doet en zich daardoor bewust was geworden van de drempels die er zijn voor mensen met beperkingen die gebruik moeten maken van hulpmiddelen als een rolstoel, een scootmobiel en dergelijke. “Hiervoor heb ik er nooit over nagedacht”, zei hij.
Deze opmerking deed mij terugdenken aan mijn eigen leven. Ruim dertig jaar geleden werd ik plotseling beperkt in mijn doen en laten. Ik kreeg de diagnose Posttraumatische Dystrofie, met het destijds gangbare advies om het aangedane deel – in mijn geval mijn linkeronderbeen – zo min mogelijk te belasten. Van de ene op de andere dag moest ik gebruikmaken van een rolstoel. De PTD is nooit helemaal verdwenen en heeft mijn lichaam een knak gegeven, waardoor er in de loop der jaren meer klachten zijn ontstaan. Uiteindelijk kreeg ik ook de diagnoses ME/CVS en fibromyalgie, bij elkaar drie aandoeningen die leiden tot voortdurende uitputting en pijn (en nog veel meer).
Door eigen ervaring begon ik pas te beseffen hoe weinig mensen echt begrijpen wat het betekent om te leven met een chronische en beperkende ziekte. Vóór die tijd was ik daar zelf namelijk even onbewust van. Een belangrijke les die geleerd heb, is misschien wel dat je de werkelijke behoeften van mensen met een beperking niet kunt invullen en (on)mogelijkheden voor hen niet kent. Tenzij je er zelf ervaring mee hebt: persoonlijk of uit je directe omgeving. Dan nog is het zaak in het achterhoofd te houden dat alleen diegenen zelf kunnen aangeven wat werkelijk nodig is. Geen enkele algemene richtlijn of welmenend advies kan de persoonlijke ervaring en expertise vervangen van iemand die daadwerkelijk met deze situatie leeft. Het gaat trouwens verder dan mijn eigen ervaring met beperking en neurodivergentie, want het geldt natuurlijk ook als het gaat om gender, afkomst of andere kenmerken van mensen – niemand kan de werkelijkheid van een ander volledig begrijpen, laat staan bepalen wat iemand nodig heeft.
De Vlam voor Vrede – dit schilderij van Frigga Asraaf laat vuur zien als oerkracht: verterend en scheppend, een bron van licht, warmte en verbinding.
Praktische toegankelijkheid: kleine veranderingen, groot verschil
Toegankelijkheid lijkt soms een abstract begrip, maar in de praktijk maken kleine aanpassingen een groot verschil. Hieronder volgen enkele aandachtspunten die kunnen bijdragen aan een meer inclusieve omgeving.
– Voor mensen met chronische pijn kan langdurig op harde stoelen zitten nog meer pijn betekenen.
– Lang stilzitten kan lastig zijn voor neurodivergente mensen, net als presentaties of lezingen die zonder onderbreking waarschijnlijk te veel concentratie vragen.
– Zijn er voldoende pauzes ingelast, korte (10 minuten) om de drie kwartier en langere (een uur) voor eventuele maaltijden.
– Voldoende frisse lucht en bij voorkeur ramen die open kunnen. Klimaatbeheersing in binnenruimten is voor sommige mensen onprettig. Het constante gebrom ervan kan een bron van overprikkeling zijn.
– Kan iedereen meedoen aan het ritueel? Vormt de kring zich om mensen heen die moeten blijven zitten?
– Zijn er aanwezigen die last hebben van wierook, rook of sterke geuren?
– Kan iedereen goed horen wat er gezegd wordt? Is er voldoende licht, maar niet te fel?
– Gebruik van inclusieve taal, zoals genderneutrale termen.
Dit zijn geen bijkomstigheden, maar essentiële aspecten die bepalen of iemand zich welkom kan voelen. Natuurlijk weten we dat niet alles altijd haalbaar is – dat wordt ook niet verwacht. Toegankelijkheid gaat over wat binnen redelijke grenzen mogelijk is. Daarom is het belangrijk dat een groep of organisatie helder communiceert over wat wel en niet geboden kan worden, en openstaat voor overleg. Er zijn lang niet altijd pasklare oplossingen; vaak is het een zoektocht, en behoeften kunnen tegenstrijdig zijn. Soms is er een spanningsveld tussen mensen die meer volume nodig hebben (bijvoorbeeld slechthorenden) en mensen die gevoelig zijn voor (plotseling) hard geluid. Voor plotselinge geluiden kan een waarschuwing vooraf al veel verschil maken. Daarom is het goed om vooraf te vragen naar eventuele specifieke aandachtspunten, zodat je daar rekening mee kunt houden.
Wat voor mij echt telt, is dat mensen zich bewust zijn van dat er op de achtergrond zaken kunnen meespelen — en dat ook serieus nemen. Natuurlijk is een oplossing belangrijk, maar gezien en gehoord worden kan gevoelsmatig al een wereld van verschil maken. Wat mij vooral helpt, is duidelijkheid: zodat ik zelf kan inschatten wat haalbaar is, en waar ik wel of niet ruimte voor heb. Alles wat ik onderneem kost energie, en voor de dingen die ik het liefst doe, is die prijs vaak hoog.
Terugkijkend op mijn eigen ervaringen: dikwijls was ik de enige die zat tijdens een ritueel. Jarenlang nam ik een opklapbare tuinstoel mee naar bijeenkomsten, zodat ik zeker wist dat ik kon zitten. Zolang de kring stilstaat is dat wat het is, maar zodra de kring in beweging komt, was ik de enige die niet mee kon doen. Bijvoorbeeld wanneer mensen zich omdraaien naar de windrichtingen, gaan lopen, of samen naar het midden bewegen voor een groepsknuffel. Het is me opgevallen dat de ritueelbegeleider vaak niet lijkt te beseffen dat er misschien mensen zijn die niet kunnen meelopen of draaien.
De laatste jaren wordt er gelukkig meer rekening mee gehouden, en staan er bijvoorbeeld banken in een kring, waar de mensen die staan een kring omheen vormen. Dat geeft een gevoel van welkom zijn en erbij horen. Nu de banken er staan, zijn ze meestal helemaal gevuld. Het is natuurlijk niet zo dat van de ene op de andere dag meer mensen moeite hebben met (lang) staan. Misschien vonden mensen het eerder lastig om het bespreekbaar te maken, of was er simpelweg geen ruimte om het te vragen.
Iets dat heel gemakkelijk uit te voeren is, is genderneutraal taalgebruik: kiezen voor woorden en formuleringen die geen specifiek mannelijk of vrouwelijk geslacht benoemen, zodat iedereen zich hierin kan herkennen. Gendergebonden aanspreekvormen en termen, zoals ‘dames en heren’ zijn bijvoorbeeld te vervangen door: welkom allemaal, beste gasten, lieve deelnemers. De woorden god en goden zijn mannelijk. Ik wilde voor een aanroep naast ‘goden en godinnen’ ook een genderneutrale vorm bedenken. In een woordenboek vond ik het Proto-Germaanse guthan, een onzijdig zelfstandig naamwoord dat ‘god’ betekent. Ik gebruik het nu zowel in het Nederlands, Engels als Duits, enkelvoud guthan en meervoud guthans.
Een holistische benadering van toegankelijkheid
Een holistische benadering van toegankelijkheid komt uiteindelijk iedereen ten goede, omdat het een comfortabelere omgeving creëert voor alle aanwezigen. Holisme staat voor naar het geheel kijken, in plaats van naar losse onderdelen. In het geval van toegankelijkheid gaat het om een optelsom van zaken zoals:
Fysieke omgeving (stoelen, bewegingsruimte, lift, hellingbaan)
Zintuiglijke ervaringen (geluid, licht, geuren)
Sociale structuren (hoe activiteiten georganiseerd zijn)
Communicatie (taalgebruik)
Cognitieve aspecten (concentratie, informatieoverdracht)
Financieel (kosten, financiële drempels)
Bereikbaarheid (afstand vanaf OV, parkeerruimte, mogelijkheid om voor de deur te worden afgezet)
Door een holistische aanpak erkennen we dat toegankelijkheid een samenspel is van verschillende factoren. Het gaat niet om losstaande aanpassingen, maar om een geïntegreerde visie op hoe ruimtes en ervaringen voor iedereen prettig en betekenisvol kunnen zijn.
Duidelijkheid over toegankelijkheid
Het een hoeft het ander niet uit te sluiten. Bijvoorbeeld de keuze om een locatie geheim te houden in een aankondiging van een bijeenkomst is geen belemmering om belangrijke informatie te verstrekken over de toegankelijkheid. Geef aan of het terrein geschikt is voor rolstoelen, of een gebouw drempelloos is, of er een invalidentoilet aanwezig is, en wat de afstand is tot het dichtstbijzijnde station. Ook details zoals de beschikbaarheid van een stilteruimte kunnen voor sommige mensen essentieel zijn.
Dergelijke informatie helpt mensen om vooraf in te kunnen schatten of de bijeenkomst voor hen haalbaar is en voorkomt teleurstellingen. Niemand wil enthousiast uitkijken naar een samenzijn en het weerzien van vrienden, om vervolgens te ontdekken dat de locatie ontoegankelijk is. Wees eerlijk en duidelijk wanneer iemand vraagt naar bijvoorbeeld bereikbaarheid of toegankelijkheid. Beantwoord hun vragen zo concreet mogelijk en vermijd het doen van aannames of gissen naar hun behoeften. Zo geef je mensen de kans om zelf te bepalen of deelname mogelijk is, wat ze daarvoor nodig hebben en wat zij eventueel moeten regelen.
Intersectionaliteit en verborgen drempels
Sommige mensen ervaren meerdere vormen van uitsluiting tegelijk. Dit kan bijvoorbeeld iemand zijn die zowel queer als gehandicapt is of iemand die zwart en neurodivergent is. Door aandacht te hebben voor intersectionaliteit – de manier waarop verschillende vormen van uitsluiting elkaar kunnen versterken – kunnen we beter begrijpen welke specifieke barrières mensen in hun leven, de samenleving en in onze gemeenschappen tegenkomen. Dit stelt ons in staat om een breder scala aan ervaringen te erkennen en te werken aan het wegnemen van drempels die anders misschien over het hoofd gezien zouden worden.
Zelfbespiegeling en dialoog
Met dit schilderij verbeeldt Frigga Asraaf dat we samen sterker staan. De Inguz-rune staat voor haar ook voor inclusie en laat hier dynamische cirkels van verbinding zien, waarin onze plek kan verschuiven. Soms sta je aan de buitenrand, waar je kracht en bescherming kunt bieden vanuit je privilege, expertise of ervaring. Op andere momenten beweeg je naar binnen, waar je wijsheid en steun kan vinden. We dragen allemaal meerdere talenten in ons. Waar jij vandaag je hand reikt, kan ik morgen de mijne aanbieden. Deze wederkerigheid behoort tot het hart van inclusie – waarin we diversiteit en elkaars volledige menselijkheid erkennen en vieren.
Gastvrijheid, gemeenschap en wederzijds respect worden vaak gezien als belangrijke waarden binnen heidense en paganistische stromingen. Tegenwoordig wordt daarbij ook steeds vaker stilgestaan bij inclusiviteit, diversiteit en toegankelijkheid. De manier waarop we taal gebruiken – zowel in spreken als schrijven – kan, zoals gezegd, hierin een rol spelen, omdat inclusief taalgebruik kan bijdragen aan een omgeving waarin ook mensen uit gemarginaliseerde groepen zich welkom en erkend kunnen voelen. Respect, openheid en gastvrijheid blijven waardevol om een gemeenschap te vormen waarin ruimte is voor diversiteit.
Diversiteit en inclusiviteit zijn geen modewoorden, maar behoren tot de kernwaarden van onze heidense/paganistische stromingen. Het zijn geen einddoelen, maar een levenslang proces van leren, vormgeven en aanpassen. Het is essentieel om jezelf en je gemeenschap of groep kritisch te blijven toetsen. Het is gemakkelijk om te denken dat je open en gastvrij bent, maar is dat werkelijk zo? En voor wie? Zijn er onbewuste drempels die bepaalde mensen buitensluiten? Is er zowel letterlijke als figuurlijke toegankelijkheid? Zijn er structuren die verandering tegenhouden? Welke kleine verandering zou jij kunnen doorvoeren om je bijeenkomst, groep of organisatie toegankelijker te maken? Wat zou jij zelf nodig hebben om je welkom te voelen?
Werkelijke inclusiviteit vraagt om regelmatige zelfbespiegeling en de bereidheid om naar anderen te luisteren, ook als dat ongemakkelijk is. Dit geldt voor zowel meer gesloten structuren, zoals wicca- en heksencovens en druïdische groves en seedgroups, als voor open groepen, organisaties en gemeenschappen.
Tot slot
Het thema van dit nummer is traditie en vernieuwing, en voor mij sluit dat naadloos aan bij het onderwerp van dit artikel. Het begrip ‘traditie’ betekent het doorgeven van gewoonten, gebruiken, kennis of waarden van generatie op generatie. Maar laten we onszelf niet voor de gek houden: dat geldt voor geen van onze stromingen. We putten uit wat ons is overgeleverd, maar dat is niet hetzelfde als een ononderbroken lijn van overlevering. Ook ik gebruik het woord ‘traditie’, maar ik ben me ervan bewust dat het gaat om nieuwe tradities, die misschien in sommige stromingen vast lijken te liggen – in werkwijzen, rituelen en vormen – maar die zich in mijn ogen blijven ontwikkelen, om mee te groeien met hun tijd. Het gaat immers om de inhoud, niet om de verpakking. De vraag is dus: wat willen wij graag doorgeven aan de volgende generaties? Wat vinden we de moeite waard om te behouden, en welke vernieuwing is daarvoor nodig?
Laatst las ik de uitspraak: “In paganisme hebben we de traditie om de vereniging van het mannelijke en het vrouwelijke principe te eren.” Dat zette me aan het denken, want voor mij draait Germaans heidendom niet om een strikte man-vrouw-dualiteit. De krachten van schepping, groei, rust en vernieuwing vormen een eeuwige kringloop, en die krachten zijn niet per se gebonden aan gender. Het idee van een godenpaar – de God en de Godin – is historisch gegroeid, en voor velen nog steeds waardevolle symboliek. Symbolen zijn krachtig, en juist daarom is het belangrijk om ruimte te maken voor diversiteit. Laten we ons daarom eens afvragen: hoe maken we beelden die ook spreken tot mensen die zich niet herkennen in traditionele genderrollen? Inclusiviteit vraagt dat we verder kijken dan de oude kaders – in dit geval niet om ze te vervangen, maar om ze aan te vullen. Laten we onszelf en elkaar vragen blijven stellen, elkaar blijven uitdagen, en samen blijven leren en groeien. Zo kunnen onze groepen en gemeenschappen blijven bloeien – en relevant zijn en blijven voor iedereen die zich daarbij wil aansluiten.
Tijdens de ‘Hoe!? DICHTER bij Dordt’-avond op 5 juni in de Stadsbibliotheek van Dordrecht, met als thema ‘In de voetsporen van’, droeg Frigga Asraaf haar eigen gedicht voor.
Verder lezen over inclusiviteit en diversiteit: Taal als een sleutel voor verandering en inclusie
Het artikel benadrukt hoe bewust taalgebruik kan bijdragen aan een inclusievere samenleving. Het bevat een korte begrippenlijst met uitleg over veelvoorkomende termen en geeft voorbeelden van wat DEI (Diversiteit, Equity & Inclusie ) of in het Nederlands D&I (Diversiteit & Inclusie) omvat.
Alle afbeeldingen bij dit artikel: © Frigga Asraaf