Rust nemen is soms hard nodig, maar altijd makkelijker gezegd dan gedaan, vooral wanneer je ergens plezier in hebt. Dus ondanks mijn voorgenomen schrijfpauze, stiekem toch een ‘Oud nieuws’. Niet verder vertellen hoor!
Blocksberg
In de dagen voor Walpurgisnacht (Beltane) besteedden de Zwitserse media aandacht aan heksen. Er werd een film over heksenvervolgingen uitgezonden (ik heb die gemist) en een sfeervolle radiouitzending over de Brocken (alias de Blocksberg) uit 2015 herhaald, (die staat nog online).
Vroeger woonden er goden en geesten op dit hoogste punt vanin het Zuid-Duitse Harzgebergte, wordt daarin verteld, en dansten heksen er met de duivel. De omnevelde bergtop, waar een geweerschot dof klonk en geen echo had, en waar door een wonderlijk natuurverschijnsel iemand de eigen schaduw soms als een bovennatuurlijke reus voor zich kon zien staan, sprak velen tot de verbeelding. De verhalen rond de berg raakten in bredere kring vooral bekend door Goethe’s tweedelige toneelstuk Faust. Gebaseerd op deze folkore werden er in de negentiende eeuw bij de Brocken Walpurgisfeesten georganiseerd, waarbij men zich verkleedde als heksen en duivels.
In Thüringen ist sehr wol bekant
Ein Berg / der Prockelberg genant /
(…)
Vber das ist er auch beschreit /
Dieweil Nachts zu Walpurges Zeit /
In grosser Zahl wie ich bericht /
Die Zauberin mit ihrem Gezücht /
Ingemein einen Reichstag alda halten
Die junge so wol als die Alten …– Johannes Praetorius: Blockes-Berges Verrichtung. Hexenfahrt und Zauber-Sabbathe (1669), geciteerd in: Jutta Assel & Georg Jäger: Orte kultureller Erinnerung – Brocken (Harz). Hexentanz auf dem Brocken. Walpurgisnacht.
In de nazitijd werd er een televisietoren op de Brocken gebouwd. Ten tijde van de Koude Oorlog bevond de berg zich in het ontoegankelijke gebied op de grens tussen Oost- en West-Duitsland en hadden de Oostduitse geheime dienst Stasi en het Russische Rode Leger er een afluisterpost. Het project om de NAVO-landen af te luisteren werd aangeduid met de naam Urian, een duivelsnaam die ook in Goethes Faust voorkomt (“Die Hexen zu dem Brocken ziehn, / Die Stoppel ist gelb, die Saat ist grün. / Dort sammelt sich der große Hauf, / Herr Urian sitzt oben auf.”). Tegenwoordig is er een museum en een hotel. Hier wordt regelmatig de rockopera Faust opgevoerd. Het publiek wordt erheen gebracht met een Zweinsteinexpressachtige Mephisto-trein. Het gebied van de Brocken is een nationaal park.
In 1932 was het 100 jaar geleden dat Goethe stierf. Ter gelegenheid daarvan voerde de Britse ‘paranormaal detective’ Harry Price op de Brocken een magisch experiment uit, waarbij een geit in een jongeman veranderd zou moeten worden. Niet geheel onverwacht bleef de transformatie uit, maar de scene leverde veel publiciteit op. In de daaropvolgende decennia was deze foto in zowat elk boek over magie en hekserij te vinden. (foto uit het Duitse Bundesarchiv, via Wikipedia)
Op de Zwitserse televisie kwam in een interview de oprichtster en directrice van het Hexenmuseum Schweiz mevrouw Meier-Spring aan het woord. Ik moest nog eens goed kijken wat haar voornaam nu was en ja, ik zag het toch goed: die luidt Wicca.
Voedsel
Serieus. Geitenkaas met toegevoegd geitenkaasaroma. Smaakt geitenkaas anders niet naar geitenkaas?
In HP – De Tijd (juni 2019) stond een lang artikel over de smaak, of eigenlijk de smakeloosheid van ons voedsel. Na de Tweede Wereldoorlog en met name de hongerwinter “kregen landbouwers en voedingsindustrie de opdracht om zo veel voedsel te produceren dat er nooit meer honger zou zijn”. Dit leidde uiteindelijk tot een “een pervers systeem (…) gericht op efficency en omzet”, waarin voedsel extreem bewerkt wordt; als het ware gedemonteerd in onderdelen die op zo’n manier opnieuw in elkaar worden gezet, dat het product goedkoop en lang houdbaar is. De eigen smaak en gezonde eigenschappen van het voedsel gaan daarbij verloren en worden vervangen door suiker, zout, toegevoegde aroma’s en vitamines.
“In Frankrijk worden veel meer producten aangeboden van boeren uit de eigen regio. Aardbeien in januari? Forget it” staat in grote letters boven een pagina van het artikel, en ik dacht aan sprookjes die ik als kind las. ‘s Winters om een mandje aardbeien vragen was daarin hét voorbeeld van iets onmogelijks willen. Iets wat niet langs natuurlijke weg verkregen kon worden en dus toverij vereiste. In het boek Hexenwahn van Hans-Jürgen Wolf las ik dat van een zekere Katharina Paldauf, bijgenaamd ‘de bloemenheks’, wordt gezegd dat ze in 1675 als heks werd aangemerkt, omdat ze ’s winters planten in bloei wist te krijgen. Zulk soort hekserij is tegenwoordig volkomen normaal. We maken ons alleen nog druk, soms, als de pepernoten te vroeg in het jaar in de winkels liggen. Met de natuurlijke seizoenen heeft dat weinig meer te maken.
Maanlanding
In de nacht van 20 op 21 juli 1969 zette Neil Armstrong als eerste mens voet op de maan. Dat is echt oud nieuws: 50 jaar oud om precies te zijn, en daarom werd het feit wereldwijd herdacht. Trouw besteedde begin juli al bijna een half katern aan de gebeurtenis. De artikelen staan in het ‘Dossier Maanlanding’ online. Eén van de aardige weetjes hierin is, dat de leden van Pink Floyd tijdens de televisieuitzending van de maanlanding een muzikaal commentaar improviseerden in de BBC-studio, getiteld ‘Moonhead’. Het nummer is nooit officieel uitgebracht, maar alleen op bootlegs. Het staat ook op YouTube. Via hetzelfde Trouw-dossier zag ik een link naar een artikel over tentoonstellingen in Parijs en Antwerpen, die laten zien hoe de maan al eeuwenlang tot de verbeelding spreekt.
Namen
De maanvlucht met Armstrong was de Apollo 11. Het project onder de naam Apollo was begonnen in 1961. In latere jaren brachten nog enkele Apollo’s mensen naar de maan, die daar onder meer stenen meenamen en spiegels opstelden voor wetenschappelijk onderzoek. Waarom men het project Apollo noemde, naar de zonnegod en niet naar zijn tweelingzus en tegenhanger de maangodin? Wellicht omdat het zich afspeelde in de Koude Oorlog. De Russen hadden al een maanproject dat Loena (Luna) heette. De woorden die de ruimtevaarders aanduidden, verschilden ook in beide kampen: in de communistische Sovjetunie heetten zij kosmonauten en in de kapitalistische VS astronauten. Er zijn meer maanmissies geweest, zowel voor als na de beroemde maanlanding, met diverse namen die niet altijd verband hielden met de maan. Maar in 2007 waren er enkele, die in hun naam verwezen naar maanmythen: Artemis (VS), Selene (Japan), Okina (Japan), Chang’E (China), en in 2011 waren er de maangerelateerde Eb en Vloed (Ebb & Flow, VS) samen de Graal (Grail-A & Grail-B).
De grote robot
De Volkskrant koos 16 juli, precies 50 jaar na de lancering van de Apollo 11, als dag om de maanlanding te herdenken. Ook deze artikelen zijn online ‘gebundeld’. In één ervan wordt verhaald hoe Simon Vinkenoog samen met fotograaf Cas Oorthuys bij de lancering aanwezig mocht zijn (“voor een boek dat nooit zou verschijnen”), en er foto’s van nam met een goedkoop amateurcameraatje. Vinkenoog beschreef de lancering als ‘een soort orgasme’, maar was teleurgesteld over de reactie van de astronauten: “Je verwacht op het moment dat de eerste mens over de maan danst, een lyrische uitbarsting van allerlei gevoelens, maar dat kunnen deze mensen niet opbrengen. Het zijn verlengstukken van de grote robot geworden, die precies het lesje opzeggen dat de jongens van de Nasa tevoren hebben geprogrammeerd.” Voor hem waren dichters en psychonauten uiteindelijk interessanter en relevanter dan astro- of kosmonauten.
De ruimte is van iedereen
Er was bewust gekozen voor Neil Armstrong als degene die als eerste op de maan zou stappen, en niet de andere astronaut, luchtmachtofficier Buzz Aldrin, stond in nrc-weekend. Men wilde namelijk voorkomen dat de maanlanding als militaire handeling zou worden opgevat. Op het landingsgestel dat op de maan is achtergebleven, staat op een plaquette: “We came in peace for all mankind.” Aldrin is wel de astronaut die het meest op de foto’s staat (vermeldt Trouw), omdat Armstrong ook degene was die foto’s nam tijdens de maanwandeling.
Uit een artikel in Het Parool leerde ik, dat de Verenigde Naties in 1967 een Ruimteverdrag hebben aangenomen waarin staat dat “de ruimte vrij is voor onderzoek en gebruik door wie het wil”. Dat betekent dat geen enkele staat iets in de ruimte tot zijn grondgebied of eigendom mag verklaren. De precieze uitleg van het ruimterecht levert wel praktische problemen op, maar het principe is er.
Een vergelijkbaar streven naar een vredelievende verkenning van de ruimte in samenwerking tussen verschillende staten en volkeren spreekt uit de televisieserie Star Trek uit die periode. Star Trek behandelde veel thema’s die destijds speelden in de VS. Er kwamen bijvoorbeeld betrekkingen tussen personen met een verschillende huidskleur in voor, wat in die tijd ongehoord was voor Amerikaanse televisie. Gene Roddenberry, de maker van de serie, merkte hierover op: “Ik kon het hebben over seks, godsdienst, Vietnam, politiek en intercontinentale raketten. (…) Als je het had over paarse mensen op een verre planeet, pikten ze [de televisiecensors] het niet op. Ze maakten zich vooral druk over decolletés.”
Ironie
Het redactioneel commentaar van nrc-weekend (20-21 juli) erkende het belang van ruimtevaart, zowel voor wetenschap en technologie als voor de verbeelding, maar merkte ook op: “Het grenst aan ironie dat bemande ruimtevaart (…) wordt gezien als de eerste stap naar een menselijk bestaan buiten onze planeet. Terwijl juist de kolossale financiële en wetenschappelijke inspanningen die daar voor moeten worden verricht, even goed zouden kunnen worden gericht op het behoud van de leefbaarheid van de aarde zelf.”
Meer maan
Tot slot terug naar Zwitserland, waar veel artsen en vroedvrouwen er blijkbaar van overtuigd zijn dat er met volle maan meer kinderen worden geboren, en dat dat komt door de aantrekkingskracht van de maan. Die trekt ook aan de zeeën en veroorzaakt zo de getijden. Bij volle maan is dat effect nog sterker en kan er een springvloed optreden (dat klopt niet helemaal), en op dezelfde manier trekt de volle maan aan het vruchtwater, geloven zij, waardoor geboorten zouden worden opgewekt. Maar de aantrekkingskracht van de maan op de buik van een zwangere vrouw is helemaal niet zo groot, wordt uitgelegd in een kort filmpje. Nog kleiner dan de minieme aantrekkingskracht van een kat die op schoot zit.
De connectie van de maan met bijv. het vruchtwater is dan ook niet natuurkundig, maar dichterlijk, symbolisch, mystiek. In een podcast was de maanpriesteres Luzia Schucan te horen. Zij sprak over de maanfasen en diverse cycli zoals de seizoenen en de menstruatiecyclus die daarmee worden geassocieerd. De maan is, in tegenstelling tot de zon die alles zichtbaar maakt, verbonden met het onzichtbare en het vrouwelijke, vertelde zij. Het woord ‘maanpriesteres’ vertegenwoordigt voor haar een archetypische kracht, te vergelijken met ‘heks’ of ‘sjamaan’.
Geen robot
Als kind had zij zich al sterk aangetrokken gevoeld door de maan, maar haar ‘inwijding’ als maanpriesteres kwam kort voor haar 28ste verjaardag. Ze verbleef toen een maand in India aan de kust, zwom daar veel in zee en voelde zich verbonden met het water en de krachten van de getijden. Toen het volle maan was, was zij enkele uren achtereen in het water en had daarbij een bijzondere ervaring, die niet goed onder woorden is te brengen. Zij voelde en erkende haar diepe connectie met de maangodin, en met haar eigen vrouwelijkheid die ze daarvoor nooit zo bewust had ervaren. Eén van de dingen die ze zich realiseerde, was dat ze geen robot is die elke dag evenveel werk kan verrichten. Tijdens de menstruatie staat ze zichzelf nu toe het rustig aan te doen, terwijl ze bij de eisprong en zeker als het dan volle maan is, juist heel veel energie heeft. Tegenwoordig organiseert ze maanrituelen, waarbij ze gebruik maakt van klank. Ze ziet dat ook mannen steeds meer openstaan voor zulke ‘vrouwelijke’ zaken.
De maan, augustus 2017 (foto: Medeia)
Stiekem toch nog veel boeiend nieuws verzameld hoor! En nu weer rustig aan 😉