Oud nieuws in de verjongingsketel: Medusa

Medusa met het hoofd van Perseus (voorkant).
Beeld in polyesterhars, 2,25 m hoog. Luciano Garbati, 2008

“Mitología a la inversa. Medusa con la cabeza de Perseo” begon een tekst op Facebook bij foto’s (van de voor- en achterkant) van een Medusabeeld. Luciano Garbati maakte dit beeld in 2008, maar eind juni dit jaar gingen de foto’s ervan ineens viral. Met vermoeide ogen mislas ik het bijschrift aanvankelijk als ‘misoginia a la inversa’ en uit de enthousiaste reacties her en der viel op te maken dat velen deze ‘omgedraaide mythologie’ inderdaad opvatten als ‘vrouwenhaat omgedraaid’ (de rollen omgekeerd), waarbij dit keer eens niet het vrouwelijke monster Medusa was onthoofd door de mannelijke held Perseus, maar Medusa het hoofd van Perseus had afgeslagen. Niet Medusa, maar de misogynie als het monster uit de mythe.

mythe

Het verhaal kent verschillende varianten. Op Historiek verscheen eind juni een stukje over Medusa met daarbij een gedeelte uit de film ‘Clash Of The Titans’. Het clipje laat een typisch Amerikaans vrouwelijk filmmonster zien: een soort stripfiguur met het lichaam van een reusachtige slang (een anaconda?) en het geluid van een ratelslang. (Anaconda’s en ratelslangen zijn Amerikaanse slangen.)

Buiten de filmwereld gaat de mythe in grote trekken als volgt: Er was eens een koning die zich zorgen maakte om zijn opvolging. Hij heette Acrisius, was koning van Argos in Griekenland, en had alleen maar één dochter, genaamd Danaë. Dochters konden geen koning worden, dus Acrisius vroeg een orakel om raad. Het orakel voorspelde hem een kleinzoon, maar vertelde tevens dat die kleinzoon hem zou doden. Bij nader inzien hechtte de koning meer aan zijn leven dan aan een opvolger die van hem afstamde. Om te voorkomen dat Danaë zelfs maar zwanger zou kunnen worden, sloot hij haar op in een bronzen toren.

Danaë. Gustav Klimt, 1907
(afbeelding van Wikipedia)

Zeus, die altijd wel een vermomming wist om bij een mooie vrouw binnen te dringen, nam dit keer niet de gedaante van een mens of dier aan, maar veranderde zichzelf in een regen van goud. Toen Acrisius na verloop van tijd babygehuil uit de gevangenis van zijn dochter hoorde komen, wilde hij de voorspelling alsnog dwarsbomen. Maar het kind onomwonden vermoorden ging hem te ver. Daarom stuurde hij Danaë met haar zoontje Perseus de zee op “in een lang niet zeewaardige kist”.¹

Na enig ronddobberen werden moeder en kind gered door een visser. Jarenlang verbleven ze tot ieders tevredenheid op het eiland waar de visser woonde, totdat Polydectes, de koning van het eiland, een oogje kreeg op Danaë. Maar omdat de inmiddels tot krachtige jongeman opgegroeide Perseus de avances van de koning niet zag zitten, organiseerde Polydectes een feest waar alle gasten hem een geschenk moesten aanbieden, bij voorkeur een paard. Dit bracht Perseus in verlegenheid, want hij bezat niets. Om de eer van zijn moeder en zichzelf hoog te houden, zei Perseus dat hij de koning iets wilde geven wat alle andere geschenken zou overtreffen. Misschien stelde hij het zelf voor; misschien deed de koning hem die suggestie – maar het moest het hoofd van Medusa worden. De koning dacht aldus mooi van die hinderlijke puber af te zijn. Want iedereen wist dat Medusa een monster met slangenhaar was, dat iedereen die haar aankeek (of die zij aankeek), versteende. Dus hoewel Medusa sterfelijk was, was ze toch praktisch onoverwinnelijk.

heiligschennis

Medusa was misschien niet haar hele leven al een vreeswekkend monster. Volgens velen was ze eerst een prachtige vrouw met gouden haar geweest. Volgens sommigen had ze opgeschept over haar schoonheid en beweerd dat zij mooier was dan de godin Athene. In elk geval had haar schoonheid de aandacht getrokken van Poseidon, die haar verkrachtte in een tempel van Athene. De godin was zo verbolgen over de heiligschennis, dat ze Medusa’s gouden lokken veranderde in slangen, en maakte dat haar blik versteende. Bovendien werd Medusa verbannen naar een eiland aan het einde van de wereld.

Hier heeft Medusa gedeeltelijk een paardenlichaam. Perseus wendt zijn blik af om niet te worden versteend. Terracotta-reliëf op een grote kruik, Cycladen, ca.660 v.C. In de collectie van het Louvre (afbeelding van Wikipedia)

hulp

Toen Perseus het hoofd van Medusa moest halen, besloot Athene hem te helpen. Zij adviseerde de jonge held niet rechtstreeks naar Medusa te kijken maar gebruik te maken van de weerspiegeling in een glanzend schild dat zij hem gaf. Maar eerst moest hij Medusa zien te vinden. Athene vertelde hem dat er nimfen waren die dat wisten. Die nimfen zouden hem verder kunnen helpen. Maar waar waren die nimfen? Dat wisten de Graeae, de Grijzen. Daar moest hij dus eerst naartoe. Gelukkig kreeg hij ook hulp van Hermes, die hem een paar vleugelschoenen gaf waarmee hij zo snel als de wind grote afstanden kon afleggen.

De Graeae waren vrouwelijke wezens die bij hun geboorte al oud waren. Ze woonden helemaal in het westen en deelden samen één oog en één tand, maar met die ene tand aten ze graag overmoedige jongelingen op. Perseus reisde erheen, verstopte zich tot het moment dat de ene oude vrouw het oog aan haar zuster wilde geven, en pakte toen het oog af. Hij zei dat hij het alleen teruggaf als ze hem vertelden waar de nimfen woonden. Zo geschiedde en hij vloog vlug naar de nimfen, die helemaal in het oosten of het noorden woonden; in elk geval ver weg.

De nimfen waren zeer behulpzaam. Ze vertelden dat Medusa samen met haar twee Gorgonen-zusters in een grot in het uiterste westen woonde, aan de rand van de wereld, vlak bij het dodenrijk. Ook gaven ze Perseus de onzichtbaarheidshelm van Hades zodat de Gorgonen hem niet zouden kunnen zien; een speciaal soort sikkel omdat het hoofd zich niet door het eerste het beste zwaard zou laten afsnijden; en een magisch “tasje-van-alles”² om het hoofd in mee te nemen.

Hoofd van Medusa. Peter Paul Rubens (Frans Snyders voor het kruipende gedierte), ca. 1517-1518. Kunsthistorisches Museum, Wenen (afbeelding van Wikipedia)
Toen ik in de jaren ’80 dit museum bezocht, zag ik een jong meisje met vlechtjes helemaal alleen, roerloos voor dit schilderij staan, met grote verbijsterde ogen die nog groter leken door haar dikke brilleglazen. Zelf leek ze zo wel een kleine archaïsche Gorgo.

onthoofding

Perseus vond Medusa volgens de aanwijzingen van de nimfen en sloeg haar het hoofd af volgens de aanwijzingen van Athena. Toen hij het hoofd had afgehakt, bleek dat Medusa zwanger was van Poseidon. Twee bijzondere kinderen kwamen uit het bloed tevoorschijn: het ene was het gevleugelde paard Pegasus, dat met zijn hoef een bron zou slaan waaruit dichters inspiratie konden drinken, en het andere de reus Chrysaor, ‘Gouden Zwaard’. Het bloed zelf had ook bijzondere krachten: bloed uit haar ene zijde was geneeskrachtig, maar bloed uit haar andere zijde was een dodelijk gif. Toen haar onsterfelijke Gorgonenzusters merkten dat Medusa was vermoord, probeerden ze Perseus te achtervolgen, maar omdat hij de onzichtbaarheidshelm droeg, konden ze hem niet vinden. Het geluid van hun jammerklachten inspireerde Athene tot de uitvinding van een blaasinstrument.

terugreis

Atlas in een berg veranderd. Antonio Tempesta, 1606 (Collectie Rijksmuseum)

Op de terugreis versteende Perseus met het Medusahoofd en passant nog even de reus Atlas, die in de buurt van de tuin van de Hesperiden het hemelgewelf op zijn schouders droeg, tot een gebergte.³ Ook redde hij prinses Andromeda, die op het punt stond door haar vader aan een zeemonster te worden geofferd omdat haar moeder had gezegd dat het meisje mooier was dan zeenimfen, en de zeegoden dat niet pikten. Om zijn handen vrij te hebben, legde Perseus de tas met het hoofd even op het strand. De tas was niet helemaal dicht en het zeewier dat daar lag, versteende tot koraal, wat de plaatselijke zeenimfen erg grappig vonden. Planten en takjes waar bloed op was gelekt, veranderden in bloedkoraal. De eerdere verloving van Andromeda werd geannuleerd omdat nu natuurlijk de held met de prinses mocht trouwen.

Medusa Angry. Ontwerp voor een tweezijdige deurhanger, kant “wegwezen!”
© Margreet de Heer (Stripmaker des Vaderlands)

Terug op het eiland waar hij was opgegroeid, bracht Perseus het hoofd naar Polydectes, die juist weer een feest gaf. “Kijk eens, koning, wat ik hier voor u heb!” – en de koning en alle gasten waren versteend. Perseus gaf het Medusahoofd toen maar aan Athene, die het op haar schild of op haar borstschild bevestigde. Zelf ging Perseus op weg naar zijn geboortestreek, om zijn grootvader te leren kennen en hem te zeggen dat die zich geen zorgen hoefde te maken, omdat hij niet van plan was hem te vermoorden. Hij wilde hem wel graag opvolgen als de tijd daar was.

Toen Danaë’s vader hoorde dat Perseus in aantocht was, ging hij voor alle zekerheid op bezoek bij een bevriende koning een eindje verderop, om niet thuis te zijn wanneer Perseus in Argos arriveerde. Die koning organiseerde meteen een sportfestijn ter ere van zijn gast. Toevallig kwam Perseus daar langs op zijn route naar Argos en hij wilde als jonge held wel eens laten zien wat hij kon. Bij het discuswerpen schoot zijn discus te vroeg uit zijn hand en vloog het publiek in, tegen het hoofd van de eregast, die daaraan overleed. En zo kwam de oude voorspelling toch nog uit.

context

Athene met het gorgonenhoofd (met baard) (afbeelding van Wikipedia)

Hoewel het in deze aflevering van ‘Oud nieuws’ over Medusa gaat, vermeld ik ook gedeelten van de mythe waarin zij niet of nauwelijks voorkomt, omdat daaruit naar voren komt dat vrouwen in deze vertelling niet zelf over hun eigen lichaam mogen beschikken. Dochters worden door hun vader opgesloten, (bijna) geofferd of uitgehuwelijkt. Als een moeder haar dochter godslasterlijk ophemelt, is de vader verantwoordelijk en moet het meisje geofferd worden. Hoewel de meeste afbeeldingen van Danaë en de gouden regen⁴ de indruk wekken dat zij het niet onaangenaam vindt, kun je je afvragen of ze zich volledig realiseerde wat er eigenlijk gebeurde. Volgens sommige vertellingen sliep ze toen Zeus haar bezwangerde.⁵ In die context is het niet vreemd om aan te nemen dat Poseidon Medusa ‘pakte’ zonder haar toestemming te vragen. Er zijn andere lezingen, waarbij Medusa en Poseidon geliefden waren, maar daarover later.

slachtoffer

Op een website gewijd aan herstel na seksueel misbruik verscheen eind juni het artikel ‘Learning from Medusa’. Net zoals Medusa, schrijft Laura K. Kerr daar, krijgen slachtoffers van seksueel geweld vaak de schuld van het gebeurde en veranderen ze naar de mening van hun omgeving in monsters die verbannen of uitgeschakeld moeten worden omdat ze de status quo bedreigen. De schrijfster stelt dat Medusa oorspronkelijk niet zomaar een mooie vrouw was, maar een Noordafrikaanse godin van vrouwelijke wijsheid en het mysterie van leven en dood. De Griekse mythe zou weergeven hoe die wijsheid van vrouwen is afgenomen en verkracht. Maar uit de mythe valt ook te leren hoe een slachtoffer van seksueel geweld verder kan, zonder het gebeurde te ontkennen. Het bloed dat de gedachten en relaties van het slachtoffer kan vergiftigen, kan ook het genezende bloed zijn dat leven schenkt. Pegasus en Chrysaor wijzen twee positieve uitwegen voor de woede van het slachtoffer: de artistieke expressie en de strijd voor rechtvaardigheid.

Juno en de Furiën bij de poort van de Hades. Juno (Hera) vraagt de Furiën (Erinyen) om Athamas en Ino gek te maken. Illustratie bij Ovidius’ Metamorfosen. Antonio Tempesta, 1606 (Collectie Rijksmuseum)

wreekster

Mythen en kunstwerken zijn dikwijls voor meer dan één uitleg vatbaar. Dat bleek ook wel bij de reacties op het Medusabeeld van Garbati. Maar zijn ‘mythologische omkering’ werd toch vrij algemeen opgevat als rechtvaardige revanche van een verkrachte vrouw, die de haar ontnomen kracht terugpakt en onverbiddelijk terugslaat om even heel duidelijk te stellen dat het nu maar eens afgelopen moet zijn met de onderdrukking. Medusa als Wreekster. Het is mogelijk, een gelijkenis te zien tussen Medusa met haar beide Gorgonenzusters en de wrekende Erinyen, die ook met slangenhaar werden voorgesteld.

renaissancepolitiek

Niet iedereen merkte de mythologische omkering van de Medusa van Garbati op. In een commentaar schreef iemand dat het beeld in Florence stond en in het echt nog veel indrukwekkender was dan op de foto’s. Een tijdlang werd bij de gedeelde foto’s op Twitter en Facebook ook steeds geschreven dat het beeld in Florence stond, tot de maker van het werk twitterde dat die informatie hem verraste omdat hij zelf toch heus dacht dat het bij hem in zijn atelier in Buenos Aires stond!

Het beeld in Florence waaraan men dacht, is natuurlijk het zestiende-eeuwse bronzen beeld van Benvenuto Cellini. Er wordt wel gezegd dat de plaatsing van dit kunstwerk een politieke boodschap was, een reactie op Donatello’s beelden van Judith die op het punt staat Holofernes het hoofd af te slaan en van David die met één voet op het afgeslagen hoofd van de reus Goliath staat, die al op hetzelfde plein stonden. Judith en David zouden volgens sommigen het verzet tegen tirannie symboliseren en daarmee de principes van de republiek. Daarnaast worden de androgyne trekken van David en de vrouwelijkheid van Judith in verband gebracht met de aanzienlijke invloed van vrouwen in de politiek van Florence in die tijd. Het Perseusbeeld dat hertog Cosimo I de Medici er tegenover liet neerzetten, zou laten zien dat hij van plan was als alleenheerser te regeren en korte metten te maken met republikeins-democratische en vrouwelijke invloeden. Maar ook deze uitleg wordt niet door iedereen gedeeld.

macht en mode

Medusa als symbool van macht schijnt op de een of andere manier ook de gedachte achter het Versace-logo te zijn. In een bericht over de nieuwe kledingcollectie, begin juni, wordt gesteld dat “het eeuwige symbool van macht, de Medusa, staat voor de onafhankelijke maar oh zo aantrekkelijke vrouw” die een godin van de nacht is en niemand iets hoeft te bewijzen, maar “trots haar Versace-vlag draagt als een ware strijdster in het stedelijke landschap”… laten we het er maar op houden dat dat Donatella’s Unverified Personal Gnosis is.

vrouwen en macht

In Women & Power. A Manifesto⁶ noemt Mary Beard de Perseusmythe een klassiek verhaal van onderdrukking van het vrouwelijke, dat nog altijd wordt ingezet om invloedrijke vrouwen te kleineren en hen in spraakgebruik of beeldtaal ‘een kopje kleiner’ te maken. Ze geeft voorbeelden van onder meer Theresa May en Angela Merkel, die door tegenstanders werden vergeleken met Medusa of van wie het gezicht in een bekende Medusa-afbeelding werd gephotoshopt. Het meest extreme was een plaatje van het beeld van Cellini waarbij niet alleen het afgehakte hoofd van Medusa het gezicht van Hillary Clinton had gekregen, maar ook Perseus dat van Trump. Dit plaatje was volgens Beard tijdens de laatste presidentscampagne in Amerika overal te vinden: op t-shirts, koffiemokken enz. Hoewel Margaret Thatcher een paar keer ter sprake komt in het boekje, maakt Beard geen melding van de song ‘Madam Medusa’ van UB40⁷ waarin de ‘Iron Lady’ werd voorgesteld als de “Lady with the marble smile, spirit of the night (…) Run for your life before she eats you alive!”

tentoonstelling

Gorgonen op een grote vaas. Dergelijke vazen stonden in de archaïsche periode als merktekens op graven. Uit een aflevering van een televisieserie van Alastair Sooke over Griekse kunst op Canvas, half juli

In een artikel op Artsy werden nog meer voorbeelden genoemd van vrouwen die vanwege hun politieke macht, of – zoals de suffragettes – vanwege hun eis deel te kunnen hebben aan de politieke macht, met Medusa zijn vergeleken. Het artikel verscheen naar aanleiding van de expositie Dangerous Beauty: Medusa in Classical Art, die nog tot 6 januari 2019 te zien is in het Metropolitan Museum of Art in New York. Op die tentoonstelling is te zien hoe de Gorgo of Medusa in de oudste weergaven iets als een brede kop of een rennende figuur met grijnzende mond en uitgestoken tong, uitpuilende ogen, slangenhaar, slagtanden en vleugels was, maar vanaf de vijfde en vierde eeuw v.C. een steeds menselijker, mooier en vrouwelijker uiterlijk kreeg. Dit wordt gezien als uitdrukking van de Griekse cultus van mooie menselijke lichamen die in die periode gestalte kreeg. Maar tegelijk was het een demonisering van het vrouwelijke. In dezelfde tijd werden ook andere fabelwezens zoals sfinxen, sirenen en het zeemonster Scylla meer en meer als mooie vrouwen weergegeven.

femme fatale

De vaste combinatie van schoonheid en gruwel, aantrekkelijkheid en gevaar in één boven- of onnatuurlijke natuurkracht, één machtig vrouw-monster, die zo ontstond, legde een basis voor het latere beeld van de ‘femme fatale’ die in het bijzonder ten tijde van de Romantiek en het Fin-de-Siècle enorm populair zou worden. Het mythische en mysterieuze van Medusa sloot goed aan bij de ideeënwereld van het symbolisme en haar slangenhaar paste helemaal bij de kronkellijnen van de Jugendstil. Het eerste hoofdstuk van de studie Lust, dood en duivel in de literatuur van de Romantiek van Mario Praz heet dan ook ‘De schoonheid van Medusa’, en meteen aan het begin van het hoofdstuk citeert Praz het gedicht van Shelley over een Medusa-schilderij dat de dichter in 1819 Italië zag: “‘Tis the tempestuous loveliness of terror…”

Its horror and its beauty are divine.
Upon its lips and eyelids seems to lie
Loveliness like a shadow, from which shrine,
Fiery and lurid, struggling underneath,
The agonies of anguish and of death.

Yet it is less the horror than the grace
Which turns the gazer’s spirit into stone…

– uit: ‘On the Medusa of Leonardo Da Vinci in the Florentine Gallery’ van Percy Bysshe Shelley

Medusa. Maximilian Pirner, 1891 (afbeelding van Wikipedia)

psychologie

De psychoanalyse (Freud) en analytische psychologie (Jung) haakten ook in op het populaire thema. Volgens een voor de hand liggende interpretatie ging Freud helemaal los op de slangen – fallisch! en onthoofding – castratie!⁸ maar elders las ik dat Medusa volgens Freud staat voor de verboden seksualiteit van de moeder waarnaar het kind stiekem verlangt en nieuwsgierig is. “De combinatie van angst en begeerte, lelijkheid en schoonheid, weerzin en aantrekking, wordt opnieuw zichtbaar in de straf van verstening: het slachtoffer is dood, onbeweeglijk, onmachtig (impotent), maar tegelijkertijd blijft hij, verstijfd, voor eeuwig gefascineerd en gefixeerd kijken naar een scene waarvan hij letterlijk zijn ogen niet kan afhouden.”⁹

Een Jungiaanse duiding borduurt voort op het moederthema en de man als slachtoffer van Medusa: “Psychologisch is Medousa¹⁰ een symbool van het donkerste, meest destructieve aspect van het moederarchetype, het eeuwig gevaarlijke vrouwelijke. Voor haar invloed is het ik van de man het meest gevoelig. Geringschattende opmerkingen over persoon en werk kunnen zijn activiteit en arbeidsvreugde voor een aantal dagen bederven. De libido wordt door Medousa ‘verdoofd en gestold’.”¹¹ Een andere Jungiaanse visie probeert het iets meer vanuit de vrouwelijke beleving te benaderen: in een paper uit 2013 over psychologische aspecten bij fibromyalgie wijst de auteur op de samenhang tussen Medusa en Athene. Medusa staat volgens hem voor de zinnelijkheid van een vrouw en haar verlangen naar een relatie; de maagdelijke Athene voor creativiteit en intelligentie in dienst van de maatschappij. Die twee vielen aanvankelijk samen maar zijn door de patriarchale angst van mannen voor vrouwen die intelligenter of maatschappelijk succesvoller zijn dan zij, van elkaar losgescheurd; gesymboliseerd in de verkrachting door Poseidon.

Medusahoofd en twee brandende fakkels. Anoniem, 1683 – 1783 (Collectie Rijksmuseum)

Fibromyalgie, een aandoening die overwegend bij vrouwen voorkomt, ziet hij als uitdrukking van de pijn van Athena, die zich zwijgend heeft moeten aanpassen aan het patriarchaat en in plaats van te spreken, nu als teken het hoofd van Medusa op haar borst draagt. Medusa zelf is een hoofd zonder lijf geworden. Ze steekt haar tong uit en kan zo evenmin spreken als Athena, maar alleen schreeuwen. Haar mooie haar, symbool van vrijheid en zinnelijkheid, is veranderd in giftige slangen.

middelares

Ook anderen, onder wie de Nederlandse dichter P.N. van Eyck, hebben gewezen op de samenhang tussen Medusa en Athene. Van Eyck publiceerde in 1947 het lange gedicht Medousa. Een mythe. In een nawoord vertelt hij dat hij al vanaf zijn eerste Medousa-gedicht in 1908 een “wezensverband” vermoedde tussen Athènè en Medousa, en dit later bevestigd vond in onder meer de informatie dat Athènè in Elis onder de naam Narkaia, ‘de verlammende, moordende’, werd vereerd, terwijl de naam Medousa iets als ‘Vorstin’ betekent.¹²

Medousa is bij Van Eyck geboren als kind van de Titanen, het oude godengeslacht dat onder de heerschappij van Zeus zijn macht heeft verloren en is verbannen. In tegenstelling tot de rest van haar familie is zij sterfelijk, en lijkt daarin op de mensen. Zij weet zich niet goed raad met die situatie. Ze is blij dat ze niet zoals haar zusters is verdoemd tot een eeuwig leven als balling in een schaduwwereld aan de rand van de dood, maar ze kan ook geen gewone mens zijn. In een liefdesrelatie met Poseidoon denkt ze voor een poosje bij de goddelijke wereld van het Licht te zijn gekomen, maar realiseert zich dan dat dat zelfbedrog is en vervalt tot wanhoop en waanzin. Ze roept zichzelf uit tot godin en laat zich aanbidden in Athènè’s tempel. Als Medousa het diepst gezonken is, zendt Athènè Perseus om haar te verlossen van haar sterfelijke Gorgo-deel en op te nemen onder de Gelukzaligen.

En dáar dan, na haar nachtelijke opvaart, woont
Zij, die de gruwbre Gorgo was, maar nu
De liefste liefde is van Zeus’ liefste kind, –
(…)
En dit, uit menselijk leed tot goddelijkheid
Verheven, en door mij gedroomd, gezien,
Gezongen, is Medousa: eeuwige vorm
Van de eeuwige Schoonheid, en ons enig heil.

– uit: P.N. van Eyck: Medousa. Een mythe¹³

Medusa en Athena. Olieverfschilderij op masoniet © Maria Aragon, 2017

zelfportretten

Het lijdt geen twijfel dat Van Eyck veel van zichzelf heeft gelegd in zijn beschrijving van Medousa’s wanhoop en godenverloochening. Ook andere kunstenaars lijken iets van zichzelf te hebben herkend in de mythe van Medusa en Perseus. Cellini schijnt zijn eigen gezicht te hebben verstopt aan de achterkant van het hoofd van zijn Perseus en men vermoedt dat hij ook iets heeft willen uitdrukken in de opvallende gelijkenis tussen de hoofden van Perseus en Medusa. Luciano Gabarti twitterde een foto waarop hij zijn eigen hoofd naast het afgehakte hoofd in de hand van zijn Medusa houdt: Perseus is hij zelf.

droom en dood

Voor Van Eyck heeft Medousa zijn hele leven lang een bijzondere betekenis gehad, vanaf de tijd dat hij het christendom achter zich had gelaten en hij Baudelaire als zijn poëtische ‘meester’ beschouwde, tot in dit late werk waarin hij schoorvoetend een mystieke gelijkenis erkent tussen zijn “licht-vorstin”¹⁴ en Christus. Het zou hier te ver voeren om alle mystiek-mythische dwarsverbanden die hij in zijn gedicht aanstipt te vermelden. Opmerkelijk is de verwantschap die hij naar eigen zeggen al jong zag tussen Medousa en Hypnos, de slaap- en droomgod van wie hij het masker zag op het schilderij ‘I lock my door upon myself’ van Fernand Khnopff. Hypnos is in de mythologie de broer van Thanatos, de Dood, en Medousa volgens een boek dat Van Eyck in zijn Aantekeningen citeert, “de daemon van het doodenrijk”.

Gorgoneion, geschilderd op een aardewerken standaard. Attisch, ca. 570 v.C. Foto van de Medusatentoonstelling, Metropolitan Museum of Art

dodenrijk

Er wordt soms gesteld (maar ik weet niet of dat wel klopt) dat de oudste afbeeldingen van Medusa of de/een Gorgo niets anders zijn dan een afschrikwekkend hoofd zonder lijf, het gorgoneion. In de oudst bekende teksten over Medusa of (de, een) Gorgo gaat het alleen over haar hoofd, dat er angstaanjagend uitziet en afschrikt. In de Odyssee bijvoorbeeld is het hoofd iets wat Persefone gebruikt om indringers in het dodenrijk te waarschuwen dat ze niet verder mogen gaan. Nadat Odysseus op aanraden van Circe een bloedoffer heeft gebracht om de schim van de ziener Tiresias om raad te vragen, is Odysseus nieuwsgierig naar wat andere geesten nog meer te vertellen hebben en hoe het er in het dodenrijk aan toegaat, maar

(…) er kwamen opeens schrikbarend veel doden in drommen
ijselijk krijsend omhoog. Een vaalgroene doodsangst besloop me
dat de gevreesde Persefoneia het hoofd van het monster
Gorgo nog op mij zou afsturen vanuit de woning van Haides.
IJlings vluchtte ik naar mijn schip en ik riep naar mijn vrienden
dat ze aan boord moesten gaan en de trossen los moesten gooien.

– Homeros: Odysseia: 11: 632-637¹⁵

Barong-dansmasker op Bali. foto © Erik

Jane Ellen Harrison en anderen hebben dit gegeven aangegrepen om te beargumenteren dat Medusa aanvankelijk alleen een Gorgonenkop was, en dat die kop eigenlijk een masker was. Volgens deze ‘Cambridge Ritualists’ zijn rituelen namelijk niet ontstaan naar aanleiding van mythen, maar zijn mythen bedacht als uitleg bij rituelen. In dit geval een rituele dans met het masker van de doodsdemon, dat door een priester/acteur ergens vandaan gehaald moest worden. Om het later niet meer herkende beeld van een man die een los hoofd (masker) vasthoudt te verklaren, zou het verhaal over Perseus zijn verzonnen.

dood en zon

De filosoof Luc Ferry begint zijn boek over Perseus en Medusa met een uitspraak van Heraclitus: Men kan noch de zon, noch de dood rechtstreeks aankijken. Dat is precies de betekenis van de Gorgo Medusa, meent Ferry: de dood aanzien, onder ogen zien, nadenken over de eigen sterfelijkheid, wil eigenlijk niemand (“behalve wie suïcidaal is”).¹⁶ Hij knoopt hier een hele verhandeling aan vast over de boeddhistische visie, die lijkt op die van de stoïcijnen en die inhoudt dat men zich door middel van onthechting dient te oefenen in een volledig besef van het onvermijdelijke lot dat iedereen wacht. Kan een beschouwing van Medusa / de dood je leren, hoe je, wanneer het zo ver is, zonder moeite of angst afstand kunt doen van dat waar je het meest aan bent gehecht: je eigen leven?

Wat mij trof, was dat de zon en de dood in één adem werden genoemd. Tegenstellingen in één adem noemen was zo’n beetje het handelsmerk van Heraclitus en Ferry gaat verder niet in op de zon, maar ik dacht aan de gouden haren die Medusa volgens sommigen had, voordat Athene haar een slangenkapsel gaf. En ik dacht aan het onlangs in Kibyra in zuidwest-Turkije voor publiek opengestelde Medusa-mozaiek. Het hoofd van Medusa bevindt zich daar in een cirkel in het midden van een geometrisch motief van driehoekjes dat naar buiten lijkt uit te stralen. Je zou de stralen kunnen opvatten als slangen, maar het geheel ziet eruit als een grote zon met het gezicht van Medusa.

zon, maan en tijd

Kali met uitgestoken tong, kromzwaard, sikkelzwaard en afgehakt hoofd.
Indiase miniatuurschildering in hanger (in privébezit). foto © Medeia

Hier en daar valt te lezen dat Medusa oorspronkelijk een maangodin was (de drie Gorgonen worden daarbij wel gezien als de fasen van de drievoudige maangodin), maar zou ze niet net zo goed de zon kunnen zijn? Het dubbele dat Medusa op zoveel manieren kenmerkt, in de androgyniteit van de archaïsche grijnzende Gorgonenkop die soms een baard heeft, in de spanning tussen schoonheid en monsterlijkheid van de latere Medusa’s, haar zwakke sterfelijkheid en onsterfelijke macht (want zelfs wanneer ze dood is, is haar grootste kracht – het verstenen van vijanden – niet gebroken), het bloed dat kan genezen en doden: waarom zou ze dan niet, naast het aangezicht van de nacht en de donkere dood, tevens de zon, het gouden aangezicht van het levenslicht zijn? De rituele dans met het masker zou dan het dagelijkse ondergaan en opkomen van de zon kunnen uitbeelden, en misschien de belofte van herleven na de dood. Er zou een verband kunnen zijn met de Tijd: het sikkelzwaard dat Perseus nodig heeft om Medusa het hoofd af te slaan, wordt wel gelijkgesteld aan de sikkel waarmee Cronus (Kronos, dikwijls opgevat als Chronos, de Tijd) zijn vader Uranus (de Hemel) castreerde. De Indiase godin Kali, van wie de naam wel in verband wordt gebracht met het woord kala, tijd, steekt net als de Gorgo haar tong uit, en draagt in een van haar handen een sikkel of sikkelzwaard en in een andere hand een afgehakt (mannen)hoofd…

bescherming

Dit is allemaal speculatie en vast heel onwetenschappelijk. Maar het idee van Medusa als Zon lijkt me niet strijdig met de positieve kant van de bescherming die het Medusahoofd, het gorgoneion, vanouds biedt. Bescherming van het heilige, bescherming van het dodenrijk, bescherming tegen het boze oog, bescherming tegen het kwaad. De naam Medusa kan niet alleen zoiets als ‘vorstin’ betekenen, maar ook ‘beschermster’. In de discussies naar aanleiding van het Medusabeeld van Luciano Garbati schreef iemand over Medusa’s gedaanteverandering door Athene: “Er wordt gezegd in de door mannen geschreven mythe dat het een straf was – ik denk eerder een troostende beloning. Ze kreeg de macht enge kerels van zich af te houden.”

Medusa-amulet, 1993 (in privébezit) © Medeia

Dat herinnerde me aan een Medusa-amulet dat ik ooit maakte voor een vrouw die alleen door Portugal zou gaan wandelen en mij had gevraagd of ik haar iets kon meegeven als bescherming tegen “mannen en enge honden” – een woordkeus die ik nogal grappig vond. Weer thuis na haar reis vertelde zij me dat op een weg die langs veel boerderijen met felle waakhonden leidde, uit het bos een wolfachtige hond was opgedoken die kwispelend voor haar ging liggen om te tonen dat hij geen kwaad in de zin had en vervolgens een heel eind met met haar meeliep, op haar wachtte wanneer ze ergens iets ging drinken, en tegen agressieve waakhonden terug ging blaffen of ermee ging vechten, zodat de vrouw er ongehinderd langs kon. Toen ze voor de terugweg een andere, waakhondvrije route koos, was de hond ineens verdwenen.

geluk

Medusa Happy. Ontwerp voor een tweezijdige deurhanger, kant “welkom!” © Margreet de Heer

Morgana herinnerde me nog aan het feit dat in de zesde eeuw bij de bouw van de Basilica Cisterne in Constantinopel (nu Istanbul), tijdens de regering van de christelijke keizer Justinianus, twee oude Medusahoofden uit een Romeinse tempel waren hergebruikt. Maar niet rechtop. De ene kop is 90 graden gedraaid en de andere staat ondersteboven. Waarom dit is gedaan, is niet bekend, maar er wordt wel gedacht dat het was omdat men vreesde dat Medusa in een normale positie nog altijd gevaarlijk was. Of om de triomf van het christendom over de heidense mythen uit te drukken. Of misschien gewoon omdat de steenblokken een geschikt formaat hadden. Er is ook een bijzondere zuil, bijgenaamd de ‘zuil van tranen’  waar bezoekers hun vingers in het reliëf moeten plaatsen en draaien, voor geluk of om een wens te mogen doen. Maar ook de Medusa’s oefenen tegenwoordig een onversneden gunstige invloed uit, want toen ik iemand vertelde dat ik bezig was iets over Medusa te schrijven, riep ze enthousiast uit: “Medusa! Die heb ik geaaid! In Istanbul. Voor geluk!”

enzovoort

Wedgwood Jasperware Medusa in het keramiekmuseum in Limoges.
foto © Joke Lankester

Over Medusa valt zo veel te lezen, te bekijken, te voelen, te denken en te schrijven dat een artikel eigenlijk altijd tekort schiet. Zelfs als je er een heel boek aan zou wijden, zou je nog met een gevoel van verregaande incompleetheid achterblijven. Maar mijn stuk is nu al zeker twee keer zo lang als ik eigenlijk van plan was en dan heb ik nog niet eens alles gebruikt wat ik had verzameld en bedacht! Wie het onderwerp aanspreekt, kan zelf verder op onderzoek uitgaan. De webpagina ‘Bellezza medusea (Medusa iconography)’ heeft bijvoorbeeld veel beeldmateriaal (aardig detail: het lettertype van het woord ‘Rocaille’ bovenaan die pagina is zo te zien de Medusa.  Overigens zijn er meer fonts met die naam). Maar er is veel meer op internet en daarbuiten te vinden. Als je er op let, kom je Medusa zo’n beetje overal tegen! Wie wel iets met Medusa heeft, maar liever praktisch aan de slag gaat, kan een Medusa-muts maken (het patroon is alleen beschikbaar als je je inschrijft, maar met gewoon punniken kom je vast al een heel eind). Of dreadlocks voorzien van oogjes en een tongetje, zoals een vrouw bedacht die geïnspireerd was geraakt door gesprekken naar aanleiding van de muts.

Noten

Medusa met het hoofd van Perseus (achterkant). Luciano Garbati, 2008

[1] Imme Dros: De huiveringwekkende mythe van Perseus. Met tekeningen van Harrie Geelen. Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek, Kinderboekenweek 1996 (p.5)
[2] Imme Dros: De huiveringwekkende mythe van Perseus (p.39)
[3] Josho Brouwers merkt in Goden, monsters en helden. De mythologie van de oude Grieken (Athenaeum, Polak & Van Gennep, Amsterdam 2014) op dat dit inconsistent is en blijkbaar later toegevoegd aan de Perseusmythe door iemand die niet wist, of verkoos te negeren, dat Hercules, de achterkleinzoon van Perseus, Atlas nog zou ontmoeten als levende reus. Volgens mij moet je aan mythen geen lineaire chronologie willen toekennen, en ook niet proberen er één sluitend, laat staan canoniek verhaal van te maken. De verschillende versies van een mythe en de overeenkomsten tussen verschillende mythen maken de verhalen nu juist zo interessant.
[4] Zeus in zijn gedaante van gouden regen wordt vaak weergegeven als neervallende gouden munten (niet als goudenregen). Mij doet dat altijd denken aan Sint Nicolaas, die volgens de legende bij drie meisjes gouden munten door een raam of opening in het dak naar binnen gooide om te voorkomen dat zij in de prostitutie zouden gaan.
[5] Bij Klimt ziet zij er dromerig uit. Op andere schilderijen is Danaë echt wakker. Bij Rembrandt maakt ze een gebaar van verrassing dat doet denken aan het gebaar van Maria wanneer de engel haar komt vertellen dat zij moeder zal worden van de zoon van de hoogste god. Op andere schilderijen lijkt zij (en/of haar bediende) vooral blij met de gouden munten.
[6] “This is the classical myth in which the dominance of the male is violently reasserted against the illegitimate power of the woman. And Western literature, culture and art have repeatedly returned to it in those terms. (…) What is extraordinary is that this beheading remains even now a cultural symbol of opposition to women’s power.” – Mary Beard: Women & Power. A Manifesto. Profile Books / London Review of Books, London 2017 (p.73-75)
[7] “a band named for the unemployment benefit identification card that was the lifeline of the people Thatcher had dismissed as parasites“ –  Jonathan Bernstein: ‘Margaret Thatcher and the Rise and Fall of the Great British Pop Protest Song’.
[8] “The Perseus myth has held many meanings for many people. (…) Freud had a field-day with Medousa’s snakes (phallic) and decapitation (castration)…” – Stephen P. Kershaw: A Brief Guide to the Greek Myths. Gods, Monsters, Heroes and the Origins of Storytelling. Robinson, London 2007 (p.149)
[9] “The combination of fear and desire, ugliness and beauty, repulsion and attraction, reappears in the punishment of being turned to stone: the victim is dead, immobilized, impotent, but at the same time he is fixed forever in the act of looking, frozen in fascination and fixation before a scene from which he literally can never turn away.” Richard Caldwell: ‘The Psychoanalytic Interpretation of Greek Myth’, in: Lowell Edmunds (ed.): Approaches to Greek Myth. The John Hopkins University Press, Baltimore / London 1991 (p.355)
[10] Medousa = Medusa. Schrijfwijzen als Medousa, Athènè, Persefoneia, etc. proberen de spelling van de namen in het Griekse schrift aan te duiden in Latijnse letters. Het wil wel eens lastig zijn wanneer een naam op verschillende manieren wordt geschreven, maar zulke dingen gebeuren nu eenmaal wanneer iets uit het ene schrift in een ander wordt omgezet. Ik gebruik hier de ‘Latijnse’ spelling, behalve waar ik citeer of parafraseer.
[11] Maarten Timmer: Van Anima tot Zeus. Encyclopedie van begrippen uit de mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie. Lemniscaat, Rotterdam 2001 (p.466)
[12] P.N. van Eyck: Medousa. Een mythe. A.A.M. Stols, Den Haag 1947 – Aantekeningen (p.233). Medousa staat ook in deel 2 van zijn Verzameld werk (G.A. van Oorschot, Amsterdam 1958)
[13] P.N. van Eyck: Medousa (p.203, 220)
[14] P.N. van Eyck: Medousa (p.222)
[15] Homeros: Odysseia. Vertaald door Imme Dros. Eenentwintigste, geheel herziene druk. Uitgeverij Van Oorschot, Amsterdam 2016
[16] “Ni le soleil ni la mort ne se peuvent regarder en face, dit une parole d’Héraclite (…). C’est là, bien entendu, ce que symbolise Méduse, la Gorgone, qui pétrifie, c’est-à-dire, au sens propre, transforme en statue de pierre quiconque a le malheur de croiser son regard. Nul ne peut la regarder en face. Elle est la mort noire, l’affreux destin qui nous attend tous et que nous cherchons à fuir, hormis les suicidaires. Faut-il penser à la mort, voir penser la mort? (…) Ne serait-il pourtant plus sage, comme nous y invitent les sages bouddhistes, de s’habituer à la pensée que nous sommes des êtres finis, voués un jour ou l’autre à quitter ce monde?” – Luc Ferry: Persée et la Gorgone Méduse. Mythologie & philosophie, vol.10. Le Figaro / Les Éditions de l’Opportun, Paris 2015 (p.8)