Labyrinten : paden van vroeger en lijnen naar nu

Al duizenden jaren maken mensen labyrinten en maken ze gebruik van labyrinten. Waarvoor dienden deze complexe symbolen, en wat hebben ze ons tegenwoordig nog te bieden?

Doolhoven en labyrinten

Vorig jaar* zaaide een boer, ik meen in Frankrijk, zijn maïs in de vorm van een doolhof. Toen het gewas hoog stond, mochten belangstellenden tegen betaling het doolhof in. Het was een groot succes: hele busladingen bezoekers kwamen erop af. Blijkbaar spreekt een doolhof ook mensen van nu aan. Niet zo vreemd, want al sinds de vroege oudheid maken en tekenen mensen spiralen, labyrinten en doolhoven. In de laatste vierhonderd jaar – sinds het mode werd onder rijke mensen die een tuin lieten aanleggen, zoals die van Het Loo – zijn doolhoven (in het Engels mazes) populair geweest: in dit soort labyrint, vooral in de versie met hoge muren, kan een mens verdwalen, wat ook de bedoeling is van dit soort ‘multicursale’ puzzels met meerdere routes, met zijwegen en doodlopende stukken. Daarvóór bestond echter al heel lang het labyrint dat plat op de grond wordt uitgelegd en bestaat uit een lange, ronddraaiende weg zonder zijpaden. De bedoeling hierbij is om van buiten af naar binnen te lopen, en vanuit het centrum de omgekeerde weg naar buiten te vervolgen. Opmerkelijk is dat het begin van de weg naar binnen doorgaans deosil is, ‘met de klok mee’ en het labyrint widdershins wordt verlaten.

Geschiedenis

Deze ‘unicursale’ of eenwegslabyrinten zijn over de hele wereld gevonden en de oudste dateren van zeker 5000 jaar geleden. In Siberië is een tekening van een labyrint gevonden op een stuk mammoet-ivoor, gevonden in een steentijdgraf, en dit artefact zou dateren van 5000 jaar voor onze tijdrekening. Een Egyptisch labyrint, gebouwd in de tombe van Amenemhet III zou ouder zijn dan 4000 jaar. In Sardinië is een labyrint uitgehakt in een rots en dat is mogelijk het oudste nog overgebleven labyrint, daterend van circa 2500 tot 2000 voor onze jaartelling. Er zijn labyrinten gevonden op Neolitische beeldjes, gevonden nabij Belgrado in voormalig Joegoslavië, in ruïnes bij Madras, India, en op een blok graniet in Wicklow, Ierland, maar ook in Mauretanië. Spiraalvormige symbolen op de ingangssteen van New Grange, Ierland, doen ook erg denken aan labyrinten. Vergelijkbare symbolen, geassocieerd met slangen, zijn gevonden in Australië (aboriginals), de Keltische wereld (Bretagne/Brittannië) en in Ohio, waar een kunstwerk van een paar honderd meter is gemaakt waarin zowel doolhof, slang als spiraal zijn verwerkt (de Heuvel van de Grote Slang, ontdekt in 1848 en blootgelegd in 1885).

Diverse vormen

In Groot-Brittannië werden labyrinten doorgaans uitgegraven in turf of gemaakt van graszoden en plaggen; in Scandinavië zijn ze vaak gemaakt van stenen en keien, al dan niet nabij prehistorische begraafplaatsen. In het Mediterrane gebied zijn waarschijnlijk ook ondergrondse labyrinten (geweest), in grotten of onder tempels. In Frankrijk waren ooit in kerken en kathedralen labyrinten te vinden op de vloeren, maar daarvan zijn er vele vernield. Nog altijd is er echter een prachtig labyrint op de stenen vloer van de kathedraal van Chartres.
Er zijn diverse typen van labyrinten, en verschillende formaten met bijvoorbeeld zeven tot vijftien cirkels. De eenvoudigste bestaan uit drie cirkels. Er zijn ook vierkante (dat van de Minotaurus) en achthoekige labyrinten en vaak is er een kruis in te herkennen. In het midden kan een vrije ruimte zijn opengelaten, maar de weg kan ook bijna onmerkbaar doorlopen zodat de weg naar binnen vanzelf overgaat in de weg naar buiten. Dat is ook het geval bij het meandermotief dat we kennen uit het oude Griekenland, maar dat al is gevonden op ‘vogelgodin’-beeldjes uit de Oekraïne die dateren van ca. 18.000- 15.000 BCE. Het Hollywood Stone-labyrint in de Wicklow Mountains in Ierland is een combinatie van een doolhof en een unicursaal labyrint. Tot de bekendste labyrinten behoren dat van Knossos op Kreta (de mythe van Theseus, Ariadne en de Minotaurus) en Glastonbury Tor.

Klassiek labyrint, via Wikimedia Commons 

Waarvoor dient een labyrint?

Waar labyrinten voor dienen is niet helemaal zeker, maar de oorsprong lijkt te liggen in initiaties, een verband met dood en wedergeboorte, en in vruchtbaarheidsrituelen. De route van buiten naar binnen is dan de weg naar de dood, en de weg naar buten een wedergeboorte. In Scandinavië is het gebruik bewaard gebleven om een ‘jonkvrouw’ of maagd te gaan ‘redden’ uit het centrum van een labyrint. Ook in India en het Middellandse Zeegebied bestonden soortgelijke riten. Mevrouw Cooper legt ook verband met de route van de zon, die afneemt in de winter en weer groeit in het voorjaar, en met het lichaam van de Grote Moeder. Het woord ‘laburintos’ zou duiden op het ‘huis van de dubbele bijl’, de labrys. Dat is een puur vrouwelijk symbool, dat misschien verband zou kunnen houden met de vlinder, het symbool van transformatie en wedergeboorte. In tegenstelling tot in Noord-Europa werden in de vroege Griekse culturen uitsluitend vrouwen/Godinnen afgebeeld met deze bijl; nooit mannen. Mogelijk hebben zeelieden een bijzondere band gehad met labyrinten, die vaak dicht bij de kust liggen, en er rituelen uitgevoerd om zich tegen de gevaren op zee te beschermen.

De kraanvogeldans

Door een labyrint kun je lopen, rennen of dansen. In de streken waar kraanvogels bekend zijn, van West-Siberië tot Korea en van de Mississippi tot Australië, worden kraanvogeldansen gehouden in labyrinten. De kraanvogel is een boodschapper van de goden, en heeft te maken met de dood – als ‘psychopompus’ begeleidt hij zielen naar de andere wereld – en met het kunnen bereiken van andere bewustzijnsniveaus. De dans is mogelijk ouder dan het labyrint, maar na het verslaan van de Minotaurus zouden Theseus en zijn lotgenoten deze gewijde dans hebben uitgevoerd op het eiland Delos, de geboorteplaats van de tweelingen Apollo en Artemis. Al dansend beeldden ze de bewegingen uit die hen door het doorlopen van het labyrint te Knossos bekend waren. Theseus leidde de dans, en de overigen volgden hem, verbonden door de draad van Ariadne. Kraanvogels dansen sierlijk en licht, en de kraanvogeldans is een manier om het labyrint op een ritmische manier te doorlopen. Midden in het labyrint is er het ‘stille punt’ in de dans. Op dat moment is de danser verbonden met de as van de wereld. Het labyrint heeft meer dimensies dan alleen het platte vlak…

Een weg naar binnen

Net als een cirkel in de wicca, of een stenen cirkel, is een labyrint een plek tussen de werelden, waar ook de tijd een andere rol speelt. Wie een probleem heeft, kan tijdens een meditatieve wandeling door een labyrint nadenken over zijn of haar situatie, en zich openstellen voor een oplossing. De tocht alleen al kan je in een andere gemoedstoestand brengen, of op een ander bewustzijnsniveau. Concentreer je op je probleem, probeer je valstrikken (valse zekerheden) te ontdekken en overweeg andere antwoorden dan je tot nu toe bedacht hebt. Ga dan het labyrint binnen met een duidelijke vraag of positieve intentie in gedachten. Stel je open voor antwoorden en heb geduld: het kan een paar dagen duren voor het antwoord duidelijk wordt. Je hoeft niet eens een labyrint te lopen met je voeten: als er geen groot labyrint in de buurt is, kun je er een op papier ‘wandelen’ met je vingers (je vingertop bevat zelf een afbeelding van een labyrint!). Ook tekenen in zand is mogelijk (denk aan een mandala). Een labyrint kan je helpen om je intuïtie aan te scherpen, om los te komen van het dagelijks leven maar ook om verkregen inzichten mee te nemen naar je dagelijks leven. Zet voet voor voet op het pad, kijk naar je voeten en laat je meevoeren. Naar binnen, naar het centrum, en weer naar buiten. Zelfs wie niet uit was op antwoorden, kan toch inzichten verkrijgen tijdens een tocht door het labyrint.

Ritueel

Het is mogelijk een labyrint op te nemen in een ritueel. Met behulp van gekleurd plakband, of met draad en gewoon plakband, kun je een labyrint aangeven op de vloer, binnen de cirkel die je gaat trekken. In plaats van een pathworking te doen, kunnen de deelnemers aan het ritueel om de beurt het labyrint lopen. In het centrum kun je iets neerzetten dat verband houdt met het seizoen. Eventueel kan de volgende persoon de tocht naar binnen aanvangen als de vorige aan de terugtocht begint (als er ruimte genoeg is om elkaar te passeren), maar zorg in elk geval dat iedereen voldoende tijd kan doorbrengen in het centrum. Mogelijkheden voor in het hart van het labyrint: kristallen, tekenmateriaal, de cauldron vol met water, een meditatiekruk, een opdracht of juist een mand vol ‘antwoorden’ (in de vorm van symbolen of korte teksten, of bijvoorbeeld beschilderde eieren).

Een tijdelijk labyrint maken

Je kunt dus een labyrint maken met behulp van simpele middelen, als je het tijdelijk wilt gebruiken. Binnen zijn plakband of draad (koord, of gewoon breiwol) en plakband voldoende. Op sommige vloeren kun je zand strooien en daarmee een labyrint aangeven. Een krijtje kan handig zijn om hulplijnen te trekken. Als je een vergissing maakt, kun je krijt weer uitvegen. Buiten kun je een layrint maken door stenen, schelpen of takjes neer te leggen of er een te tekenen in het zand. Op een groot grasveld kun je een labyrint ’tekenen’ met de grasmaaier. Laat het afhangen van de omstandigheden welke middelen je gebruikt. (Controleer ook of het plakband bijvoorbeeld sporen achterlaat op de vloerbedekking). Voor een model-labyrint kun je de boeken en sites raadplegen aan het eind van dit artikel. Misschien kun je met behulp van deze modellen zelf iets tekenen dat beter voldoet aan je behoeften. Tijdens een weekend in een conferentiecentrum hebben we een labyrint gemaakt met gekleurd plakband. Dat sprak niet alleen de deelnemers aan (we bleven gedurende het hele weekend steeds het labyrint lopen) maar ook de staf van het centrum en de mensen van de catering. Er werd ons gevraagd om het labyrint niet weg te halen aan het einde van het weekend. Enkele dagen later zou er een groep komen die de staf van het centrum ook de gelegenheid wilde geven het labyrint te lopen en zo gebeurde, en dat gaf ook die groep veel voldoening.

Een blijvend labyrint maken

Het maken van een permanent labyrint vergt meer. Om te beginnen moet je uitzoeken of de plek geschikt is voor een labyrint (niet te dicht bij waterbronnen of leidingen, omdat die vaak blijken te gaan lekken als er een labyrint vlakbij is!). Pendelen kan je duidelijk maken of de plek geschikt is en hoe het labyrint moet worden gelegd om op een lijn te blijven met de aard-energieën (leylines) en of de aarde zelf akkoord gaat met een labyrint op die plaats. De eigenaar van de plek zal ook toestemming moeten geven. Een permanent labyrint zal mooier moeten worden uitgevoerd dan een tijdelijk exemplaar: met echt ronde lijnen bijvoorbeeld. Aan het materiaal moeten eisen worden gesteld (tegels die niet wegzakken, mozaïek ingelegd in cement), of het labyrint zal onderhouden moeten gaan worden (buxushaagjes). Ga eens kijken bij andere labyrinten. Misschien ontdek je er wel een in je omgeving, en is het niet nodig om er een te bouwen. De hedendaagse ontwerper van labyrinten Jim Buchanan heeft zelfs een labyrint uitgezet op de plattegrond van Amsterdam. De Nederlandse doolhovenstichting wijst de weg naar 52 doolhoven en labyrinten in Nederland. In Zweden zijn er bijna driehonderd te vinden in de vrije natuur, maar ook in Duitsland en Groot-Brittannië kun je ze aantreffen. Een bijzonder en onthaastend uitstapje in de vakantie!

Literatuur

• Liz Simpson: The magic of labyrinths. Element, 2002.
• Roger Rundqvist: Het labyrint als inwijdingsweg. Deventer, Ankh-Hermes, 1998.
• Caitlín and John Matthews: The Western Way. Volume I. Arkana, 1985.
• Philip Heselton: Earth Mysteries. Element, 1995 (p. 65-66).
• J.C. Cooper: An illustrated encyclopaedia of traditional symbols. Thames & Hudson, 1984.
• Janet en Colin Bord: Doolhoven en labyrinten, symbolen van de ziel. In: Onze mysterieuze wereld. Van Holkema & Warendorf, ca. 1988 (p. 106-111).
• Helen Raphael Sands: Labyrint, een weg naar jezelf. Altamira-Becht, 2001.
• Jürgen Hohmuth: Labyrinths & mazes. Prestel, 2003.
• Jacques Attali: The labyrinth in culture and society, pathways to wisdom. North Atlantic Books, 1999.
• Lauren Artress: Walking the sacred path, rediscovering the labyrinth as a spiritual tool. Riverhead Books, 1995.
• Lauren Artress: Meditation at your fingertips. Journey Editions, 2000. Met zanddoos.
• Janet Bord: Speelboek der dwaalwegen, doolhoven en labyrinten. Landshoff, 1976.
• Marion en Werner Küstenmacher: Labyrinten, een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven. Panta Rhei, 2001.
• Sig Lonegrin: Labyrinths, ancient myths and modern uses. Gothic Image Publications, 1991.
• W.H. Matthews: Mazes and labyrinths, their history and development. Dover Publications, 1970.
• Jill Purce: The mystic spiral, journey of the soul. Thames & Hudson, 1985.
• Tijdschrift Prana nr. 83. Thema doolhoven en labyrinten. Ankh-Hermes, 1994.
• De Nederlandse OBOD-Nieuwsbrief nr. 6: Ruth: Labyrinten.
• Wiccan Rede, Summer 1995: Iris: Over doolhoven en labyrinten, een inwijdingsdans (p. 16-22)
• Caerdroia, tijdschrift. Zie http://www.labyrinthos.net/caerorder.html

Nederlandse doolhofstichting – www.doolhoven.nl/
Labyrinth Enterprises – www.labyrinthproject.com
Labyrinthos – www.labyrinthos.net
The Labyrinth Society – www.labyrinthsociety.org
Jim Buchanan – www.landartist.co.uk
Ashlandweb www.ashlandweb.com/labyrinth/index.html
Labyrinthe in Deutschland – www.begehbare-labyrinthe.de/
Labyrinths (Wikipedia) – en.wikipedia.org/wiki/Labyrinth

* Dit artikel, nu enigszins aangepast, is oorspronkelijk geplaatst in Wiccan Rede, Lammas 2004 (voordat ik ‘Harry Potter en de vuurbeker’ had gelezen, waar ook een doolhof in voorkomt).