Sinterklaas en Zwarte Piet, van heidense oorsprong?

Achter veel ‘christelijke’ feesten zit nog een ander, heidens verhaal. Dat verklaart waarom de geboorte van Jezus rond Midwinter gevierd wordt, en waarom een haas eieren brengt met Pasen. Ook bij Sinterklaas zijn er heidense elementen aan te wijzen. Is het een van oorsprong heidens feest? En hoe zit het met Zwarte Piet?

Als klein kind wist ik niet beter of Sinterklaas was een heilige, die al een paar honderd jaar oud was. Hij kwam met de stoomboot aan uit Spanje, om hier pakjes te brengen samen met zijn knecht Zwarte Piet. Een keer zag ik een zwarte hand om de hoek van de kamerdeur vlak voordat het pepernoten regende in de woonkamer. ’s Avonds keek ik naar de daken in de hoop een glimp van Sint, Piet en het paard op te vangen. Op de avond van 5 december, als we liedjes hadden gezongen, werd er hard op de deur geklopt, en daar stond dan een grote teil vol met pakjes. Toen Sinterklaas een keer bij opa en oma op bezoek kwam, zag hij er anders uit dan de Sinterklaas op televisie. Deze Sint had een baard aan een touwtje. Mijn broertje en ik begrepen hoe het zat: dat was een hulp-Sinterklaas. De echte Sint kon immers niet overal tegelijk komen.

Het geheim
Een paar jaar later was ik ingewijd in het geheim: Sinterklaas had ooit wel bestaan. Nicolaas was bisschop in Myra. Hij stierf op 6 december. Toen hij heilig werd verklaard, werd zijn sterfdag zijn geboortedag als heilige. Hij had een aantal goede daden gedaan, zoals arme meisjes aan een bruidsschat helpen. (Daarom werd hij goed-heiligman genoemd: heilik = huwelijk). Omdat hij die bruidsschat door een opening in het dak had gegooid (of door een raam), kwamen nu de pakjes zogenaamd nog door de schoorsteen. Maar de heilige kwam niet echt meer langs: het waren de grote mensen die het sprookje voor de kinderen in stand hielden. En de grotere kinderen deden er ook aan mee. Zij maakten ook surprises voor elkaar en de volwassenen, en rijmpjes waarin ze zaken op de hak namen. En vooral elkaar op de hak namen, want met Sinterklaas kun je je eens lekker uitspreken over alles wat je een beetje dwars zit aan elkaar. Grote broer die zo lang onder de douche staat, een blunder van je vader vorige maand of moeder die zelfs de nietjes van de theezakjes haalt om alle afval te scheiden.

Zwarte Piet
Nog een paar jaar later bleek dat het verhaal niet helemaal klopte. De bisschop uit Myra in Turkije lag begraven in Bari in Italië. Een paleis in Spanje had hij nooit gehad. Zwarte Piet was niet zwart van het roet van de schoorsteen, maar had de trekken van een Moor, ofwel een (islamitische) Noord-Afrikaan in Spanje. Toen Nederland nog bij Spanje hoorde (net als Italië!), onder Karel V, waren de Moren net definitief uit Spanje verdreven door zijn oma Isabella. Spanje was voor ons het land van exotische lekkernijen zoals amandelen (marsepein) en sinaasappels (appeltjes van oranje). Waar het kostuum van Zwarte Piet vandaan kwam, dat mooie fluweel in felle kleuren en een baret met veer, daar had ik geen idee van. Nu lees ik over zwarte bedienden of pages aan Europese hoven, en bij adellijke of welgestelde burgers. Op schilderijen worden zij getoond in dat soort kleren. De schilders vonden het blijkbaar interessant om hen extra zwart af te beelden, naast een wit paard. Jan Schenkman schreef een populair boek over Sinterklaas waarin hij een naamloos zwart knechtje van Sinterklaas opvoert. Dat boek verscheen rond 1850, maar ook al in 1828 wordt gesproken van ‘Pieter-me-knecht’. Dat was een ‘kroesharige neger’, volgens schrijver Jozef Alberdingk Thijm die zijn herinneringen aan de Sinterklaasavond opschreef.¹ Waarom het uiterlijk van Zwarte Piet zoveel weerstand oproept, vertelt Mathijs van de Sande.² Maar is dit de (enige) oorsprong van Zwarte Piet, of ligt het toch ingewikkelder?

Sunderklaas
Omdat ik als kind een paar keer op Ameland was geweest, hield ik een spreekbeurt over dat Waddeneiland. Ik zal zo’n elf jaar oud geweest zijn. In een boek dat ik ter voorbereiding gebruikte, las ik over ‘Oude Sunneklaas’. Dat gaat daar héél anders toe dan ik van thuis gewend was. Het begint er nog met de aankomst van Sint Nicolaas in de haven, op 3 december, die de school bezoekt. Maar op 4 december begint het baanvegen: baanvegers zijn de wegbereiders van het feest. Zij jagen de vrouwen en kinderen naar binnen. Ze zijn gekleed in witte lakens, en gedragen zich dreigend. De gordijnen moeten dicht: Sunderklaas is een mannenaangelegenheid. En alleen voor de eilanders: buitenstaanders moeten zich ook niet op straat begeven, anders kan het fout aflopen met ze. Vrouwen die zich toch op straat wagen – voor sommigen een sport! – lopen het risico op een pak slaag of een bad in de mest. Niemand zal zich daarmee bemoeien. Een uur na de baanvegers, komen de Sunneklazen. Onherkenbaar verkleed met lakens en mombakkesen, en met lange hoorns en roedes. In huizen waar ze welkom zijn, laten ze de aanwezige vrouwen over een stok springen. Een fallussymbool, weet ik nu, en ook dat op andere Waddeneilanden vergelijkbare feesten worden gevierd. Oude versies van Sinterklaas bevorderen de vruchtbaarheid. (Is een pak slaag het enige dat een vrouw op straat die nacht te vrezen heeft? Op sommige eilanden zie je de ‘onvruchtbare’ vrouwen het jaar erna met een baby op de arm).

Duivels?
In bijvoorbeeld Duitsland en Oostenrijk heeft de Sint ook donkere helpers. Angstaanjagende mannetjes, met bezems of roedes in de hand, die allerlei namen hebben. Ruprecht, Ru-klaas, Eckhart, Pelz Nickel, Krampus of Klaubau. Zoals zij worden afgebeeld, doen ze denken aan duivels. Begeleiden duivels de heilige Nicolaas? Opmerkelijk genoeg wordt soms Sinterklaas zelf zwart afgebeeld. ‘Old Nick’ is een Engelse naam voor de duivel. Ook de Sint wordt wel afgebeeld met een roede of bezem, of met een complete naaldboom. (De afbeeldingen van Sinterklaas en de Kerstman zijn soms uitwisselbaar.) Niet alleen een zwarte huid is een veel voorkomend verschijnsel bij ‘Sinterklazen’ en helpers, maar ook dierenhuiden en hoorns. Een Slavische versie van de helper is in het zwart gekleed, en heeft hoorns en grote, puntige, rode oren. Hij danst rond en jaagt de kinderen angst aan. Een Russische versie is juist een vriendelijke deugniet. Want “hij is van voor de tijd van Satan”, volgens een door Tonny van Renterghem geciteerde winkelbediende. Voorchristelijk dus. Van Renterghem legt verband met de sjamaan, met Herne/Pan en Robin Hood. De naam Pelz-Nickel verwijst ook naar dierenhuiden. Arnold-Jan Scheer vindt op zijn reizen ook allerlei zwarte figuren (gekleurd met roet of met pek) en begeleiders van Sinterklaas in dierenhuiden. Hij haalt ook aan dat er in Nederland tot in de negentiende eeuw ‘Zwarte Sinterklazen’ (geen heiligen) rond trokken, in Amsterdam, op de Veluwe en in Friesland. Hij legt een verband met Wodan via een Westfaalse traditie om op ‘schimmels’ afscheid te nemen van het jaar.

Welke datum?
Hoewel Sinterklaas vaak begin december gevierd wordt, zijn er genoeg plaatsen waar vergelijkbare feesten pas rond de winterzonnewende (circa 22 december) worden gevierd, en soms nog later. Dat kan wijzen op de vervanging van de juliaanse kalender door de gregoriaanse. Maar ook op verschillende oorsprongen van wat één feest lijkt: de sterfdag van de heilige Nicolaas en het einde van het jaar dat rond de wintersolstice wordt gevierd. Zowel Van Renterghem als Scheer wijzen op de Wilde Jacht als een van de oorsprongen van Sinterklaas. Die vond ook plaats rond de wintersolstice, of in de ’twaalf nachten’: van de zonnewende tot 6 januari. Wat mij dan opvalt, is dat ze ook Percht en Befana noemen, en die zijn verwant aan Holle, die ook een rol speelt in de Wilde Jacht. Befana is de heks die in Italië de cadeautjes brengt aan de kinderen, op 6 januari.

Omkering
Tot de winteractiviteiten van vroeger, in het oude Rome, behoorde ook het omkeren van waarden. De ‘Heer van de Wanorde’ (Lord of Misrule) heerste en slaven, dienaars en leerlingen mochten even de baas spelen over hun meesters. (Wie de boon treeft in de driekoningenkoek, mag dat ook). De huidige Nederlandse Zwarte Piet is niet de gehoorzame knecht, maar trekt gekke bekken achter de rug van de Sint. Ja, hij moet je meenemen in de zak als je niet braaf geweest bent, maar hij maakt duidelijk dat hij het daar zelf niet mee eens is. Denk ook aan de rol van de nar, de trickster, aan de omkering van mannen- en vrouwenrollen op schrikkeldag en aan wat carnaval allemaal betekent. In landen waar de mensen een zwarte huid hebben, worden ze wit geschminkt als ze de onderwereld vertegenwoordigen. In landen waar de mensen een witte huid hebben, schminken ze zich dan zwart.
De surprise is blijkbaar ook al een heel oud gebruik: geschenken verborgen in vele lagen pakpapier of in op het oog nutteloze voorwerpen. Het geven van cadeaus aan de bedienden is eveneens heel oud. De speculaaspoppen verwijzen dan weer naar offers, ooit mensenoffers. De marsepeinen varkens herinneren aan echte offerdieren.

Heidens?
Heeft Sinterklaas nu een heidense oorsprong (naast het christelijke heiligenverhaal)? Tonny van Renterghem³ en Arnold-Jan Scheer⁴ maken dat wel heel aannemelijk. Alle kleine feitjes bij elkaar opgeteld, lijkt er echt wel een compleet verhaal achter te zitten. In de meest afgelegen dorpen trof Scheer resten aan van hele oude tradities. Juist dat maakt het in mijn ogen des te aannemelijker dat het om één oorsprong gaat. Welke dat dan precies is, gaat in de nevelen van de tijd verborgen. Kun je ‘Sinterklaas’ (en de kerstman) gelijkstellen aan Wodan, of aan Herne, Pan of andere goden? Is de oorsprong nog ouder, en is ‘Sinterklaas’ een afstammeling van de dansende sjamaan? Het zou kunnen. Beide schrijvers hebben heel veel materiaal verzameld dat zeker interessante verbanden suggereert. In de Webwegwijzer van dit nummer vind je nog een hele reeks aan artikelen over de achtergrond van Sinterklaas – en over de discussie over Zwarte Piet.

Discussie
Of een terugkeer naar de heidense wortels van Sinterklaas een antwoord is op de huidige discussie⁵ over Zwarte Piet? Het ziet ernaar uit dat juist de huidige Zwarte Piet bedoeld is als een minder enge, ‘geciviliseerde’ versie van de heidense of ‘duivelse’ helpers. Krampus is niet zo gezellig als Piet! Enig historisch besef kan helpen om in te zien dat ons huidige beeld van Sinterklaas en Zwarte Piet niet ‘altijd al’ vast stond. Als Zwarte Piet vervangen wordt door – of gezelschap krijgt van – Pieten en Petra’s in allerlei kleuren, betekent dat niet het einde van het Sinterklaasfeest. Een met een beroete kurk zwartgemaakt wit gezicht is ook een optie, die bovendien historisch verantwoord is. Maar ook een Zwarte Klaas heeft historische rechten. Ik hoop in ieder geval dat iedereen bereid is om te luisteren naar andere meningen dan de eigen. Op dat gebied valt er nog heel wat te verbeteren. De afgelopen weken is er een heleboel racisme aan de oppervlakte gekomen. Mijn begrip voor degenen die Zwarte Piet – of zijn huidige imago – ter discussie stellen, is in korte tijd sterk vergroot!