Vrijheid voor de mens en rechten voor de aarde

Twee thema’s die mij al lang aanspreken komen steeds meer in de aandacht: ‘rechten voor de natuur’, voor dieren en voor rivieren, bergen en bossen, en ‘het begrip vrijheid’. Dat lijken twee verschillende onderwerpen, maar ik zie verbanden. Zolang immers bedrijven nog steeds winst mogen maken met de vernietiging van de aarde, is niemand echt vrij.

Denken over vrijheid

Annelien De Dijn, Vlaams historicus, onderzocht de geschiedenis van denken over vrijheid. Vorig jaar publiceerde ze een boek waarvan in april 2021 de Nederlandse vertaling uitkomt: Vrijheid – een woelige geschiedenis. In de Volkskrantⁱ vertelt ze dat het begrip vrijheid is gekaapt door de elite, die zich afzette tegen de idealen van de Franse revolutie, de voorlopers van de huidige neoliberale predikers van de vrije markt.
De Dijn benoemt dat de Grieken 2500 jaar geleden al spraken over ‘vrij zijn’, en beschavingen daarvoor ook. Het ging toen over de tegenstelling over vrij of slaaf zijn. “Vrij zijn ging over je lot, je lichaam. Of je zelf je kinderen mocht houden. Deze juridische onderverdeling tussen de vrije mens en de slaaf is tot de afschaffing van de slavernij in de 19e eeuw medebepalend geweest voor onze definiëring van vrijheid.”
Rond 500 vC ontwikkelden de Atheners een democratie waarin vrije mannen meebeslisten over het bestuur van het land. Zij ontleenden er trots aan een volk van vrije mensen te zijn.
In de 15e en 16e eeuw herontdekten de humanisten de oude geschriften van Grieken en Romeinen. Alleen in Nederland – dat een republiek werd – en in mindere mate in Engeland had dat politieke implicaties. “Pas in de 18e eeuw, als gevolg van de revoluties in Frankrijk, Amerika, Nederland en Polen, werd het democratische systeem voor het eerst op grotere schaal geherintroduceerd.” Maar niet voor lang.

Liberaal ideaal

De conservatieve elite trok de macht weer naar zich terug, en vertaalde het begrip vrijheid naar ‘dat je gewoon rustig kon genieten van je eigen bezittingen, je eigen leven’. Het republikeinse idee van “doe wat je wil zonder staatsbelemmering”. Dat idee bepaalt nog steeds hoe ‘vrijheid’ in onze maatschappij vertaald wordt. Ook al betoogden socialisten dat het geen vrijheid is als de sterken de zwakken onderdrukken. Een van de ‘vier vrijheden’ van Franklin D. Roosevelt was dat iedereen het recht had op een leven zonder economisch gebrek. “Vrijheid was dus ook volgens hem controle over de politieke én economische sfeer. Alleen als het volk beide controleert, kan het tot echte vrijheid komen.” (Ik neem aan dat ‘control’ hier verkeerd vertaald is, en bedoeld wordt dat het volk het beheer heeft over beide sferen).
Volgens De Dijn zijn Nederlanders vergeten dat vrijheid sinds de Atheense democratie een collectief begrip was. “Samen verantwoordelijk zijn voor collectief bestuur wordt nu nauwelijks nog als vrijheid ervaren. Het neoliberale, individualistische vrijheidsbesef domineert, gericht op de eigen vrijheid om te doen waar je zin in hebt, te consumeren en te feesten zo veel je wil.”

Solidariteit

Annelien De Dijn geeft woorden aan mijn onbehagen bij het begrip vrijheid zoals dat beleefd wordt door velen, als een puur individualistische ‘vrijheid’ om te doen wat je leuk vindt, ongeacht de consequenties voor anderen. In mijn beleving is vrijheid altijd gekoppeld aan verantwoordelijkheid. Mijn vrijheid wordt begrensd door de consequenties die mijn gedrag hebben voor anderen, en dan heb ik het niet alleen over andere mensen. Vrijheid is gekoppeld aan solidariteit, aan ruimte geven aan anderen, aan eerlijk delen. Je betaalt belasting om samen voorzieningen voor iedereen (’tot nut van het algemeen’) te realiseren, van straatverlichting tot allerlei vormen van zorg, scholen, (politie)bescherming, riolering, enzovoorts. Maar waar je voorheen via het ziekenfonds meebetaalde voor mensen die meer te kampen hadden met ziekte dan jij (en je gelukkig prees dat je zelf weinig mankeerde) is het model nu dat je zo min mogelijk betaalt voor je zorgverzekering, en er liefst een gratis bril aan overhoudt. Wie ziek is, heeft daar niet alleen de ongemakken van, maar ook financiële nadelen.

‘Vrije’ markt

De ‘vrije markt’ is een begrip dat verdoezelt dat die vrijheid er vooral is voor mensen met geld, met meer vrijheid voor mensen – en bedrijven – met meer geld. Lobbyisten krijgen de wetgever zover dat hun belangen voorrang krijgen boven die van de maatschappij, van werknemers en consumenten, boven natuur en aarde. Vrijhandelsverdragen maken het mogelijk dat bedrijven de dienst uitmaken. De farmaceutische industrie verkoopt bestrijdingsmiddelen, en heeft het recht gekregen nationale regeringen aan te klagen die hun burgers en het milieu proberen te beschermen met landelijke wetgeving. Boeren die proberen biologische producten te verbouwen maar last hebben van percelen naast hun bedrijf waar genetisch gemanipuleerde gewassen worden verbouwd, zijn door Monsanto aangeklaagd omdat zij zonder betalen gebruik maakten van gmo-gewassen. De wereld op zijn kop. Het ergste is dat sommige rechters het grote bedrijf in het gelijk stelden. Boer Jim Gerritsenⁱⁱ: “Ik vind het ondenkbaar dat Monsanto de mijne of de gewassen van mijn buren kan besmetten en er niet alleen mee wegkomt, maar ons mogelijk aanklaagt voor patentinbreuk”. De laatste decennia zijn zaadbedrijven opgekocht door de bedrijven die bestrijdingsmiddelen produceren en verkopen. Die bedrijven proberen zelfs levend materiaal te patenteren, en komen daar soms ook mee weg. Niet alleen patenten op planten die zij zelf via genetische modificatie hebben opgeleverd, maar ook zaden die door bijvoorbeeld boeren in de Andes in vele generaties zijn veredeld op de klassieke manier van telen en kruisen van gewassen. Waarna die boeren ineens moeten betalen voor het gebruik van zaden die dankzij hun voorouders en ouders bestaan. Als ze al niet verleid zijn tot de combinatieteelt van glyfosaat en ‘Round-up-ready zaaigoed’. En een Tunesische agrariër die op zijn familiebedrijf aan 400 jaar oude bomen op traditionele manier olijven verbouwt en daar eersteklas biologische olijfolie van produceert, krijgt niet de kans die olijfolie te verkopen aan Europese klanten. Omdat de rechten voor de export van olijfolie aan Europa zijn verkocht aan een paar grote bedrijven. De Tunesische boer moet zijn olijfolie maar voor een habbekrats verkopen aan zo’n groot bedrijf, dat het niet apart houdt maar in grote partijen verwerkt met allemaal goedkope olijfolie van mindere kwaliteit.

De vrije markt is er dus niet voor individuele boeren en tuinders die biologisch willen telen, niet voor consumenten die pure olijfolie uit Tunesië willen kopen en willen kunnen kiezen voor gegarandeerd gmo-vrije maïs en tortillachips, of voor vlees van koeien die géén soja hebben gegeten waarvoor Amazonewoud is gekapt. Want labelling van producten gaat tegen de belangen in van het grootkapitaal.

Earth Overshoot Day

De vrije markt is er ook niet op gericht om de biodiversiteit intact te houden, om consumenten of werknemers gezond te houden, of anderszins rekening te houden met natuur en milieu en mensen. Je kunt meer verdienen met de kap van het regenwoud dan met mens- en milieuvriendelijk geproduceerde artikelen. Meer met goedkope rotzooi dan met reparatie van producten die nog best jaren zouden kunnen meegaan als je een klein onderdeeltje zou kunnen vervangen. Liever heeft een bedrijf dat je elke twee jaar een nieuwe smartphone koopt, en elke vijf jaar een nieuwe wasmachine of een nieuw interieur, zonder dat het zich verplicht om de materialen terug te winnen uit de oude versies. De hele markt is gericht op ‘groei’, maar dat kan toch alleen maar spaak lopen? Dat de bodem drager is van alle vruchtbaarheid wordt vergeten. En ‘Earth Overshoot Day’ ⁱⁱⁱis bijna elk jaar eerder dan het vorig jaar. (Vanwege corona was het in 2020 juist ruim drie weken later dan in 2019, namelijk op 22 augustus). Dan is de hoeveelheid materiaal op dat voor dat jaar tot onze beschikking staat als we rekening houden met de capaciteit van de aarde, met de beschikbaarheid van grondstoffen en energie en het verwerken van onze uitstoot aan CO2. Ofwel: de dag waarop de mensheid in dat jaar al net zoveel natuurlijke bronnen heeft verbruikt als de aarde in een jaar kan leveren.

Donut-economie

En hier komt het idee aan bod dat de aarde zelf rechten zou moeten hebben. Waarom zouden wij haar mogen uitbuiten voor onze kortetermijnbelangen? Hoe kan het dat geld belangrijker is dan de toekomst van de aarde? Hoe is het mogelijk dat onze economie geen rekening houdt met de eindigheid van grondstoffen, met vervuiling en schaarste aan bijvoorbeeld water, met uitbuiting en armoede, met welzijn naast welvaart? Gunstige uitzondering is de donuteconomie^iv die econoom Kate Raworth heeft ontwikkeld. Daarvan is het doel om de behoeftes van iedereen te realiseren binnen de draagkracht van de aarde. De naam is ontleend aan het diagram dat de theorie verbeeldt: een cirkel met een gat in het midden.

Op dit moment heeft een boom pas waarde als hij is omgehakt, en je er planken van kunt maken. Je kunt een berekening maken van de waarde die een boom heeft – voor mensen – in levende staat, door de hoeveelheid zuurstof die hij boom produceert, hoeveel CO2 hij opslaat en hoeveel koeling hij verschaft. Dat helpt om te bepalen wat je moet betalen als je een boom van een bepaalde leeftijd of omvang beschadigt. Maar het zegt nog niets over de waarde van de boom als zichzelf. Het is natuurlijk ook lastig om de waarde van individuele bomen en planten vast te stellen. Belangrijker is dat je ecosystemen intact laat. Dat wij als mensheid ook belang hebben bij een zo groot mogelijke biodiversiteit is alleen het allerbelangrijkste als je de mens als de kroon van de schepping beschouwt. Wij hebben er belang bij dat er insecten blijven bestaan, en dat de oceanen CO2 blijven opnemen, zeker. Maar waarom beschouwen wij het regenwoud en de poolgebieden als ons eigendom? Je kunt de aarde ook zien in haar intrinsieke waarde en rivieren, bergen, bossen, enzovoorts, rechten toekennen die ze erkennen als levende – en onverkoopbare – entiteiten.

Wiens regenwoud?

Hoe kan het dat wij geld verdienen aan het Amazonegebied, in plaats van dat we moeten betalen om gebruik te mogen maken van het regenwoud en de rivieren erin? En laat ik er meteen bij zeggen dat ik niet voor me zie dat een organisatie of een overheid geld gaat incasseren van andere partijen die het regenwoud, ‘hun’ regenwoud, willen gebruiken. Het belang van het regenwoud zou ten alle tijde moeten prevaleren. Dat betekent dat je alleen gebruik kunt maken van het woud als je het laat bestaan, als je ervoor zorgt dat zijn voortbestaan wordt gegarandeerd. Je kunt wel kleine onderdelen gebruiken om landbouw te bedrijven, maar alleen als het woud de gelegenheid krijgt zichzelf weer te herstellen. Anders dus dan met de grootschalige kap die nu plaatsvindt, en die een kettingreactie aan gevolgen meebrengt. “Op het moment dat er wegen zijn, neemt de ontbossing vaak drastisch toe door mijnbouw, landbouw en de export van tropisch hardhout.” ^v
En de risico’s op brand nemen toe, en als de aarde verder opwarmt, en het ijs van de Andes smelt, kunnen nog veel grotere branden ontstaan dan we al hebben gezien in de Pantanal in oktober 2020.

Rechten voor de natuur, 1

Een andere manier om het welzijn van een land te meten is het Bruto Nationaal Geluk, dat koning Jigme Singye Wangchuk van Bhutan in 1972 ontwikkelde^vi
Het idee om rechten te geven aan planten en ‘ecologische entiteiten’, dateert ook uit 1972, en komt van een rechter bij het Hooggerechtshof in de Verenigde Staten. Rond die periode publiceerde Christopher Stone zijn theorie over de rechten van onder meer bomen. In 2006 erkende de eerste VS-gemeente, Tamaqua Borough, Pennsylvania, de rechten van de natuur binnen haar grenzen^vii.
Ecuador nam in 2008 de rechten van de natuur (van Pachamama, letterlijk Moeder Aarde) op in de grondwet. In 2012 keurde het Boliviaanse parlement de Ley de Derechos de la Madre Tierra (‘Wet Rechten van Moeder Aarde’) goed.
In Nieuw-Zeeland kregen twee rivieren rechten (2014: Te Urewera National Park; 2017: Whanganui River). Ook in 2017 kreeg een Australische rivier (Yarra River) rechten, en in 2017 en in 2018 rivieren in Colombia (2017: Atrato River; 2018: the Colombian Amazon). Rond die periode ook de Ganges and Yumana in India, en in Bangladesh in 2019 alle rivieren^viii. NB De Turag-rivier in Bangladesh dreigde te verdwijnen doordat bedrijven en overheden zand en vervuilde grond in de rivier stortten om daarop industriële gebouwen te realiseren.

Spirituele entiteiten

Wat het voor ons interessant maakt, is ook de visie van de inheemse Maori-stammen. Zij “hadden aan de Staat Nieuw-Zeeland voorgesteld om rechten aan de Whanganui Rivier toe te kennen. Enerzijds wilden zij zeggenschap hebben over de visrechten in de Rivier om deze tegen overexploitatie te beschermen, anderzijds geloven de Maori’s dat hun welzijn en dat van de Rivier een en dezelfde zijn. De Rivier wordt als een spirituele entiteit gezien en zij noemen deze ‘Te Awa Tupua’, dat is: ‘Rivier van heilige kracht’. De Rivier wordt gezien als een levend wezen en als een voorouder en levensbronnen voor de Maori’s. Zij voelen zich in hoge mate verantwoordelijk voor en verbonden met het welzijn en de gezondheid van de Rivier.”
En in India: “De lokale gemeenschappen vonden de vervuiling van de Ganges en de Turag onacceptabel, te meer omdat ‘Ganga’ de Hindoestaanse godin van zuivering en vergeving is.” ^ix

Erkenning

Inmiddels zijn er 24 landen waar de rechten van rivieren, bossen, meren, dieren, gletsjers en watervallen officieel erkend zijn. “Opvallend is dat het voortouw genomen wordt door niet-Westerse landen, met name in Latijns-Amerika. ‘Inspiratiebron is het idee van buen vivir, een filosofie die het belang van goed leven, de gemeenschap en de relatie met de natuur uitdrukt.”
Het voordeel van het toekennen van rechten aan de natuur is dat die beter juridisch afdwingbaar zijn. Bij het erkennen van de rechten van bijvoorbeeld rivieren wordt gewerkt met vertegenwoordigingsconstructies: de rivier Whanganui wordt bijvoorbeeld juridisch vertegenwoordigd door een orgaan waarin mensen uit de regering en uit de Maori-gemeenschap zitting hebben^x.
Jessica den Outer (studeerde internationaal milieurecht): “Het probleem is dat de natuur in het recht vrijwel altijd iemands eigendom is. Ze is daardoor altijd afhankelijk, niet autonoom, en haar belang wordt hoogstens indirect meegenomen. Als je de regels overtreedt, krijg je vaak een geldboete, maar er is geen recht op herstel. In de praktijk legt de natuur het altijd af tegen menselijke belangen, zoals landbouw, recreatie en wegenbouw”.
“Rechten van de natuur is een relatief nieuw juridisch concept, dat geïnspireerd is door de inzichten van inheemse volkeren rondom ecologisch welzijn.’ Die andere manier van denken vindt Den Outer misschien nog wel het belangrijkst. ‘Je forceert een andere blik op de natuur. Het gaat om haar intrinsieke waarde, los van menselijke belangen. In plaats van alleen maar aan onszelf te denken, hebben we een meer holistische kijk op de wereld nodig. In het Westen zijn we onszelf gaan zien als afgescheiden van de natuur, maar inmiddels komen we erachter dat zo’n denkwijze niet houdbaar is.’”

Inheemse stemmen

Niet alleen de rechten van de natuur maar ook inheemse rechten en hun zelfbeschikkingsrecht worden wereldwijd geschonden. Daarnaast zorgt het koloniale kapitalisme voor verdere marginalisering van inheemse volkeren door privatisering van land, hulpbronnen en grondstoffen. Het gevolg is een globale klimaat-, en milieu catastrofe. Daarom is het belangrijk dat inheemse stemmen worden gehoord. Niet alleen voor het zelfbeschikking- en mensenrechten aspect, maar ook omdat we kunnen leren van hun kennis, cosmo-visies, spiritualiteit en cultuur. Zij zijn de kennisdragers. Hun visie is niet alleen nodig voor het dekolonisatieproces, maar ook voor het herstel van onze relatie met Moeder Aarde en het verdere regeneratieproces van de natuur^xi.

Vanaf 2001

Op zoek naar bronnen over rechten voor de aarde en de natuur vond ik een hele reeks artikelen vanaf 2001, waarbij ook ‘De Universele Verklaring van de rechten van Moeder Aarde’ uit april 2010. Vanaf 2018 lijkt het aantal artikelen in Nederland flink toe te nemen. Ik beperk me tot een overzicht van de – naar mijn idee – belangrijkste argumenten uit een aantal artikelen, maar raad je aan om ze te lezen. Het artikel ‘Moeder Aarde in de grondwet’ in het IVN-tijdschrift Mens en Natuur van ‘lente 2021’ is niet het enige dat een aardig overzicht geeft van wat er al speelt op dit gebied, wat de argumenten zijn en wie er naast Jessica den Outer – in Nederland – mee bezig zijn. “Mensen hebben mensenrechten, maar zouden rivieren, bergen en bossen niet ook rechten moeten hebben? Het idee van rechten voor de natuur is in opmars, en is gebaseerd op inzichten die we in het Westen een beetje vergeten waren.”

Alma De Walsche in ‘Het recht van de aarde’ uit 2001′^xii: “Een nieuw beschavingsmodel kan alleen kansen krijgen, wanneer daarin niet enkel plaats is voor culturele diversiteit en voor gemarginaliseerde groepen, maar ook voor de zorg om de aarde. Dat is geen luxezaak maar een kwestie van overleven, van kwalitatief leven. ‘Welzijn kan vandaag niet langer alleen in sociale termen uitgedrukt worden. Het is ook kosmo-sociaal. Het lot van de mensheid en het lot van de aarde zijn één’, zegt de Braziliaanse bevrijdingstheoloog Leonardo Boff.”
Volgens de Amerikaanse cultuurhistoricus Thomas Berry moeten we ons wereldbeeld grondig bijstellen, en onze visie op de plaats die we in het universum innemen, vernieuwen. Een soort ‘Handvest van de Rechten van de Aarde’ zou ons de weg kunnen wijzen naar een totaal ander ontwikkelingsmodel. Dit is “een aarde-jurisprudentie gebaseerd op het besef dat de planeet en alle levende soorten ook rechten hebben. Die rechten van de niet-menselijke levensvormen vinden hun fundering in het feit dat ze bestaan, en dat ze deel uitmaken van dat ene, levende organisme dat de planeet Aarde is. Ze zijn allemaal een onderdeel van de levensgemeenschap en van het grote spel. We zijn op elkaar aangewezen om elkaar te voeden en bij te staan in onze behoeftes, in ons overleven, en om een kwalitatief goed leven te hebben. Het ontwerpen van deze jurisprudentie en het verinnerlijken ervan door de mensen, verandert ook het menselijk bewustzijn. We moeten zo’n aarde-jurisprudentie zien als een gegeven waar we in ons handelen niet omheen kunnen, even onomstotelijk als de wetten van de zwaartekracht. Immers, als de aarde sterft, sterft ook het menselijk leven op aarde.”

Rechten voor de natuur, 2

Laura Burgers^xiii studeerde van 2007 tot 2015 rechten en Frans in Amsterdam, Parijs en New York. Ze promoveerde in 2020 met het proefschrift Justitia, the People’s Power and Mother Earth; 2016-2020. Voor haar promotie verdiepte ze zich in de rol van de rechtspraak in klimaatzaken. Ze ziet een groeiend besef dat de natuur rechten heeft. Maar: “Rechten van dieren en planten staan nog in de kinderschoenen. Het bestaande milieurecht legt enkel rechten en plichten vast voor mensen. Een gezond milieu is daarin gezond voor mensen, niet per se voor planten en dieren. Er moet wat mij betreft minder antropocentrisch, minder mensgericht, worden gedacht. We moeten af van de idee dat wij iets anders zijn dan de natuur, dat we de natuur kunnen gebruiken voor ons eigen gewin. Wij zijn onderdeel van de natuur.”

Rechtspersoonlijkheid

Professor Tineke Lambooy (Nyenrode Business Universiteit) (noot IX) legt uit waarom het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan entiteiten van natuur zoals een bos of een rivier kan bijdragen aan het behoud van biodiversiteit. Zij onderzoekt nieuwe governance modellen gericht op behoud van natuurlijke ecosystemen en waarborging voor toekomstige generaties.
“Bij publieke- of private beslissingen met betrekking tot landconversie of ander gebruik van de natuur, zit de natuur zelf niet aan tafel als belanghebbende. Overheidsinstellingen, bedrijven en andere organisaties zijn in de discussie vertegenwoordigd en zij bepalen dus wat er gebeurt met een rivier, een meer, een bos, een gebergte, etc. Zij bepalen in hoeverre een bepaald gedeelte van de natuur gebruikt kan worden voor economische gebruik of zelfs kan worden vernietigd. Het belang van de intrinsieke waarde van de natuur wordt vaak niet besproken of meegewogen in de besluitvorming.”

‘Het huidige, uitsluitend antropocentrische rechtssysteem zal uitgebreid moeten worden. Al was het maar vanwege de menselijke geluksfactor’, schrijft Erik Kaptein^xiv in zijn in april verschenen boek Rechtsgelijkheid voor de natuur – Waarom niet-menselijk leven rechten verdient.

Nederland

Jan van de Venis en Tineke Lambooy & Arjan Berkhuysen^xv menen dat de Waddenzee ook rechten heeft en dat die in de Grondwet horen te staan. Een ‘Natuurschap’ voor de Waddenzee kan het gebied beter beschermen.
Bewoners van de Veluwe beklaagden zich in een krant over de toegenomen drukte door corona. ‘De Veluwe is van ons’, zeiden zij. ‘Onzin natuurlijk’, dacht Jan van de Venis, expert milieu en mensenrechten, meteen. ‘De Veluwe is van zichzelf.’
“Het bericht illustreert volgens hem de gangbare manier van denken over natuur: altijd is die eigendom van de mens, alsof de natuur geen eigen rechten heeft. Die heeft ze formeel ook niet, en dat is precies wat volgens de jurist moet veranderen. Geef de natuur rechten, en maak er in de wet een nieuw soort rechtspersoon voor, bepleit hij.”
Van de Venis wijst onder meer op de herberg het Veerhuis in het Betuwse dorp Varik. Met crowdfunding konden burgers de omliggende grond kopen en werden zij juridisch eigenaar, met als voornaamste doel de grond te behoeden voor verkoop aan projectontwikkelaars of speculanten.

Grond opkopen

En dat sluit aan bij waar ik dit stuk graag mee wil afsluiten: concrete projecten in Nederland waarmee je zelf een bijdrage kunt leveren aan het verkrijgen van meer rechten voor de aarde.
Om het natuurherstel (in Nederland) te versnellen, kunnen we samen grond opkopen^xvi. Er zijn organisaties die stukken grond opkopen om vervolgens de natuur haar vrije gang te laten gaan, organisaties die natuurgebieden beschermen in samenwerking met natuurbeschermingsorganisaties of initiatieven waar grond wordt gekocht voor duurzame landbouw. Dat kan via onder andere ‘Wij.land‘ en ‘Land van Ons‘ .

Bodemkwaliteit

‘Het Groene Brein’ bevordert regeneratieve landbouw^xvii: “Ecosysteemdiensten zijn diensten die de natuur ons levert, zoals de productie van voedsel of de levering van schoon water. Maar ook een hoge biodiversiteit en een groene omgeving vallen hieronder. Veel van deze diensten zijn voor ons van groot belang in het licht van de klimaatcrisis. Denk aan het opslaan van koolstof in de bodem of het reguleren van water: diensten die we de komende jaren steeds harder nodig gaan hebben. In hoeverre de natuur deze diensten kan bieden is afhankelijk van bodemkwaliteit. Als die verbetert, kan het land op lange termijn blijven produceren, terwijl het ook bijdraagt aan regulering van het klimaat en ondersteuning van natuurlijke kringlopen.”

Dat is mooi: zolang de juridische verankering van de rechten van de aarde en onderdelen van de natuur niet is vastgelegd, kun je al wel zorgen voor de bescherming van delen van de aarde. Kleine delen misschien, maar het is een begin en een goed voorbeeld. Houd vast aan je idealen, en handel ernaar!

Bronnen naast de eindnoten

De Universele Verklaring van de rechten van Moeder Aarde (april 2010) Marja de Vries: De hele olifant in beeld.

Rechten voor Moeder Aarde. Maak een einde aan de Ecocide (10 december 2013). De Betere Wereld,

Wat als een rivier rechten krijgt? Lynn Berger (7 mei 2016). De Correspondent

Filosofie Magazine:
Het recht op een schone aarde (2 november 2018)
Een spar en een eik in gesprek over bomenrechten (nr. 11, 2018)
Griezelig prachtig (nr. 2, 2020)
‘We moeten de natuur weer wild laten zijn’ (nr. 4, 2021)
‘De mens is niet de baas van de natuur’ (nr. 4, 2021)

Kunnen rivieren rechten hebben? Over rechten voor Moeder Natuur als middel voor effectief natuurbehoud. Matthias Kramm (27 april 2021). NieuwWij

Eindnoten